Orpheus - Mythisch zanger uit Thrakië, wiens naam op de eerste plaats verbonden is met het orphisme. Zijn naam wordt voor het eerst vermeld in een gedicht van Ibykos (ca. 500 v.C.), maar Apollonios van Rhodos stelt hem voor als zanger en telt hem onder de helden die op zoek zijn naar het Gulden Vlies (zie Argonauten). Hij was de zoon van Oiagros, een Thrakische koning, en van de Muze Kalliopè, en geboren in de (mythische) stad Libethra (of Pimpleia), in het zuiden van Makedonië. Wanneer hij een historische figuur is, leefde hij in elk geval in de pre-Homerische periode (vóór de Troiaanse Oorlog), d.w.z. vóór de 12e of 13e eeuw v.C.). Op die manier wordt hij de oudste (bekende) Griekse zanger. Van Apollo had hij de lier gekregen; wanneer hij haar bespeelde en zong, schonk hij verkwikking aan de helden en temde de Sirenen. Hij betoverde bomen, rotsen en wilde dieren. Grote bomen neigden zich naar hem toe om beter te kunnen luisteren. Het leven en de dood van Orpheus werden op verscheiden manieren met legenden opgesmukt. Het meest bekend is het verhaal van Orpheus en zijn vrouw Eurydikè. Toen Eurydikè, door een slang gebeten, gestorven was, ging Orpheus naar de Hades om haar terug te halen. Hij slaagde daarin door allen met zijn muziek te vertederen: Persephonè gaf hem zijn vrouw terug, op voorwaarde dat hij op de terugtocht naar het daglicht niet naar zijn geliefde zou omkijken. Hij kon zijn ongeduld zo lang niet bedwingen, keek om en verloor haar, nu voor altijd. De dood van Orpheus is ook legendarisch ingekleed: een mythe verhaalt hoe hij, door liefdesverdriet, alle vrouwelijke gezelschap vermeed; daarom werd hij door extatische Maenaden verscheurd. Volgens een andere mythe diende Orpheus ook Apollo, en zou Dionysos, jaloers geworden, de Maenaden tegen Orpheus opgehitst hebben. Zij gooiden het hoofd in de rivier de Hebros (Thrakië) (of volgens een andere versie zijn lier of allebei), en dit bleef verder zingen. Zo dreef het af naar het eiland Lesbos, waar het de verwekker werd van de prachtige poëtische en muzikale kunst, die in Sap- pho en Alkaios haar hoogtepunt had. Deze twee versies kunnen ook aan elkaar gesloten worden. Over de historische persoonlijkheid van Orpheus is men het oneens.
Nawerking: Tale of Orpheus, gedicht door de Schotse dichter Robert Hennyson (1430-1506); Orfeo (1607), muziekfabel door de Italiaanse componist Claudio Monteverdi (1567-1643), naar een libretto van Allessandro Striggio junior; Orfeo dolente (1616), door Domenico Belli; La morte di Orfeo (1619), opera door Stefano Landi (1590-1655); El marido más firme, komedie door de Spaanse schrijver Lope de Vega (1562-1635); El divino Orfeo, door Calderon de la Barca (1600-1681); Orfeo e Euridice (1638), ballet door Heinrich Schütz (1585-1672); Le mariage d’Orfée et d’Euridice (1646), opera, gecreëerd door de Italiaanse componist Luigi Rossi (1598-1653) te Parijs; Orphée, opera door Jean Baptiste Lully (1632-1687) en diens broeder Luigi Lully; Orfeo ed Euridice (1761), belangrijke opera door de componist Christoph Willibald von Gluck (1714-1787); Orphée et Euridice (1763), ballet door de componist Florian Johann Deller (1724-1773); Orphée (1770), door Johann Christian Bach (1735-1785); Orphée et Euridice (1785), opera door Johann Gottlieb Naumann (1741-1801); Orphée (1753), opera door Franz Joseph Haydn (1732-1809); Orphée (1854), symfonisch gedicht door Franz Liszt (1811-1886); Orfée aux enfers (1858), operabouffa door Jacques Offenbach (1819-1880); La mort d’Orphée (1878), dramatische scène door Léo Delibes (1836-1891); choreografisch drama van 1913 door Roger Ducasse (1873-1954); Orpheus et Euridice, ballet door de Nederlandse componist Henk Badings (1907); La favola di Orfeo (1932), opera door de Italiaanse componist Alfredo Casella (1883-1947); Orpheus und Euridikè (1923), opera door de Oostenrijks-Amerikaanse componist Ernst Krenek (1900); L’Orféide, opera-trilogie door de Italiaanse componist Gian Francesco Malipiero (1882-1973); Orphée, symfonisch gedicht door de Franse componist Jean Louis Martinet (1912); Orpheis (1927), ballet en de filmversie van 1949 door de Franse literator, auteur en filmrealisator Jean Cocteau (1889-1963); Orfeo Negro (1959), film door de Franse cineast Marcel Camus (1912); Euridice (1941), tragedie door de Franse auteur Jean Anouilh (1910); Die Sonette an Orpheus (1923), door de dichter Rainer Maria Rilke (1875-1926).
