Iupiter of Iuppiter - Opperste en voornaamste godheid bij de Romeinen, de hemelgod, de vader van het uitspansel en het licht. Als zodanig was hij over heel Italië bekend, Iupiter Lucetius. In de pre-klassieke tijd was Iupiter de incarnatie van de natuurkrachten, donder, bliksem en regen. Als schenker van de milde regen zorgde hij ook voor de vruchtbaarheid en werd toen de vader van de goden en de mensen. Zo droeg hij ook de naam Liber (later ook aan Bacchus gegeven). Vaak stelden de ouden hem ook voor als de bliksemslingerende Iupiter Fulgur of Fulgurator; de donderende, Iupiter Tonans of Tonitrualis. Langzamerhand werden in zijn eredienst die van de belangrijkste kleinere godheden van het schiereiland opgenomen en werden dus ook de voorstellingen vermenigvuldigd. Iupiter was het bindend element onder de volkeren van de groeiende staat.
Aan het einde van de 6e eeuw v.C. werd Iupiter opgenomen in de kring van de dei consentes en sedertdien vormde hij met luno en Minerva de Capitolijnse godentrias, die de trias van Iupiter, Mars en Quirinus verving. Ook werd Iupiter toen gelijkgeschakeld met Zeus, en ging hij door voor de zoon van Saturnus en Rhea. Als Iupiter Optimus Maximus was hij de belangrijkste god in het Romeinse Rijk en hij had als Iupiter Optimus Maximus Capitolinus zijn zetel in de belangrijkste tempel van Rome, op het Capitool, die werd ingewijd in 509 v.C. Als zodanig beschermde Iupiter de staat, de wetten en het recht. Als godheid van trouw, Iupiter Feretrius, werden in zijn naam de duurste eden gezworen. In zijn tempel eindigde de triomftocht van de overwinnende veldheer, die de godheid een aandeel in de verworven buit gaf. Als Iupiter Stator, de beschermende godheid die de oprukkende vijanden tot staan bracht, kreeg hij een tempel op de Palatinus, dicht bij de via Sacra. Als Iupiter Victor schonk hij de overwinning. Als Iupiter Farreus werd hij betrokken bij het plechtige huwelijk door confarreatio, voltrokken in aanwezigheid van zijn eigen priester (flamen Dialis) en de pontifex maximus.
Iupiter had zijn feestdagen op de Iden van elke maand, daarom werden deze dagen ook de Feriae Publicae geheten. De voornaamste priester van Iupiter Optimus Maximus, de flamen Dialis, offerde hem dan een wit schaap, ovis Idulis, op het Capitool. Sommige Iden kregen een bijzonder feestelijk karakter: 13 september was de stichtingsdag van de tempel op het Capitool; op 13 april viel het feest van Iupiter Victor, op 13 juni dat van Iupiter Invictus, de nooit-overwonnene. Op 13 september en 13 november vonden de Epulae Iovis plaats en op 15 oktober de Ludi Capitolini, de spelen georganiseerd door de bewoners van de wijk rond het Capitool. Deze Ludi Capitolini waren samen met de Ludi Plebei en de Ludi Romani gegroeid uit de Ludi Magni.
De oudste officiële verering is ongetwijfeld die als Iupiter Feretrius in een oude kapel op het Capitool; hier werd geen beeld doch het zinnebeeld, een vuursteen, van Iupiter bewaard. Vandaar de bijnaam Iupiter Lapis.
Ter gelegenheid van de grote feestdagen trok een processie met de sacra Idulia langs de via Sacra naar de Arx op het Capitool naar het auguraculum, waar de augures hun observatorium hadden en het witte schaap werd geslacht en geofferd.
Ook nog op andere dagen werden feesten gevierd en offers gebracht ter ere van Iupiter: deze extra-dagen waren de nundinae of marktdagen. Bijzondere feestdagen waren de Vinalia. De Vinalia rustica werden gevierd op 19 augustus bij het begin van de oogst en op 23 april bij het plengen van de eerste wijn. De Meditrinalia op 11 oktober vielen samen met het einde van de oogst en het proeven van de most. Minder doorzichtig is de reden waarom hem ter ere op 5 juli het Poplifu- gium en op 23 december een feest samen met de Larentalia werden gevierd (zie Feesten in Rome).
In de Keizertijd was Iupiter de belangrijkste beschermer van de keizers, zoals Iuno de beschermgodin van de keizerinnen was.
Nawerking: Jupiter in Argos (1739), opera door Fr. Georg Händel (1685-1759); Amphitryon 38 (1938), toneelwerk door de Franse literator Jean Giraudoux (1882-1944); Les Mouches (1942), drama door de Franse schrijver en filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980).
