Onder dezen naam heéTt men te verslaan het rijk, dat anno 29 v. Chr. gesticht werd door Augustus, en dat ook onder zijne opvolgers één machtig geheel bleef vormen tot op Diocletiaan, of juister gezegd tot den dood van 'iheodosius (395 na Chr.), en dat, vervolgens gesplitst in Weslersch rjjk en Oostersch rijk (zie op die beide namen) zich staande hield lot 476 n het Westen, en tot 1453 in het Oosten.
In Italië vernietigd door Odoacer, werd het keizerrijk hersteld door Karel den Grootti (800), op wiens afstammelingen de titel van keizer overging. Die titel, die in onbruik geraakt was na het uitsterven van de Carolingische dynast ie in Duitschland, werd weder aangenomen door Otto I, toen hij meester was geworden van Italië; sedert dien vorst nam het Duitsche rijk officieel den titel aan van het Heilige floomsche rijk der Duitsche natie. Zijne opvolgers zijn den titel van keizer van dat rijk blijven dragen tot 1806, toen Napoleon een einde maakte aan het Duitsche rijk en zelf den titel van keizer aannam. Wij laten verder hierachter de geographtsche indeeling van het Romeinsche rijk volgen, en verwijzen voor ’t historisch overzicht naar de artikels ROME, WESTERSCH RIJK en OOSTERSCH RIJK.Men moet, wat het Romeinsche rijk aangaat, wel onderscheiden tusschen Italië en de wingewesten (of veroverde landen).
Italië onderging, hetzij onder Augustus, hetzij voor en na hem, verscheidene wijzigingen in de indeeling, zooals dat te vinden is in ons art. ITALIË. Vóór Augustus waren de wingewesten: Sicilië (het oudste van allen), Sardinië, Corsica, llispania Cilerior, llispania Ulterior, Cisalpijnsch Galiië, Africa, Transalpijnsch Galiië (eerst genaamd Romeinsche provincie van Galiië, totdat dit, door de veroveringen van Cesar tusschen de jaren 58 en 50 v. Chr. geheel Galiië werd), N'uinidië (wingewest geworden na den slag van Thapsus in 46 v. Chr.), lllyrië, Achaia, Macedonië, Asia (d. i. het koninkrijk Pergamuin), Ciliciê, Syrië, Cyprus en Cyrenaica.
Augustus lijfde Cisalpijnsch Galiië bij Italië in, splitste llispania in drie provinciën (Tarraconensis, Lusilaniê, Belica), Galiië in vier (Narbuitensis of de onde Romeinsche provincie van Galiië, Lugdunensisofhet oude Cellica ingekrompen, Ai|uitauië of het oude Aqnitanië veel vergroot, en Belgica met de beide Germaniën); hij veroverde Egypte (anno 30), lihetié en Vindellcië, Noricum, Pannonié, Mesië (dat hij in 2 provinciën splitste). Overigens deelde hij met den senaat de wingewesten, en behield voor zich de grensprovinciën en de pas veroverde; van daar drie verschillende bestanddeelcn in de aigeheelheid des rijks (senaloriale provinciën, keizerlijke provinciën, vasalslaten). De senaloriale provinciën waren Sardinië en Corsica, Sicilië, Narbonensis, Betica, Macedonië, Achaia, Creta, Asia, Hithynië, Cyprus, Africa, Niimidié, Cyrenaica. De vasalslaten waren de koninkrijken Susa, Thracië, Bosporus, Cappadocië, Comagene, Judea, Wesl-M.iuritauië, Carie en Lycic. Al het overige was keizerlijke provinciën. Later hadden in verscheidene provinciën weder onder-indceiingen plaats, of er werden nieuwe provinciën in het aanzijn geroepen ten koste van de overige; Germanica la en 2a werden afgescheiden van Belgica; Oost-Mauritanië werd gesplitst in Cesarieusis en Silifensis; Vespasianus schiep eene Provincie der Eilanden; enz.
Men bespeurde in het Romeinsche rijk, in weerwil dat het werkelijk slechts één groot geheel was, zeer duidelijk twee geheel van elkander verschillende werelden; bet Oosten en het Westen; en ieder van die beiden splitste zich op zijne, beurt ook weder in tweeën; Italië en Galiië, Griekenland en Klein-Azië. Vandaar ten deele de letrarchie van Diocletiaan. Deze indeeling werd gewijzigd en verbeterd in de 4e eeuw: toen vormde het geheele rijk vier prefecturen, te zamen bestaande uit dertien diocesen, die zelven weder samengesteld waren uit honderd en eenige piovincièn, benevens Rome en Constautinopel, welke twee sleden geheel en al huilen de indeeling bleven. Ziehier een overzicht, met inbegrip van ettelijke wijzigingen, die plaats hadden in de 5e eeuw, en waardoor het getal der diocesen op veertien, dat der provinciën op honderd en achttien gebracht werd.
