Het economisch O. heeft (het eerst o.a, bij Turgot ←) zijn meest nadrukkelijke formuleering gevonden in de „Wet der afnemende bodemopbrengst” (Law of diminishing returns), juister: der afnemende meeropbrengst.
Overal waar de (constante) natuurlijke factoren (zie: Natuur) overwegen, zal bij gelijke stand van de techniek, boven een bepaalde grens toepassing van meer arbeid en productiemiddelen een steeds geringere meeropbrengst geven. Dit geldt zoowel voor de landbouw, waar vermeerdering van de opbrengst van een bepaald stuk grond door meer intensieve cultuur ten slotte op natuurlijke grenzen stuit, als voor de mijnbouw waarbij men bij voortschrijdende exploitatie in steeds minder gunstig gelegen lagen komt, enz. Na bereiken van het O. zal men dus in het algemeen onder minder gunstige omstandigheden moeten werken, hetzij ter plaatse, hetzij op gronden die tot dusverre wegens mindere qualiteit of ongunstiger ligging nog niet in exploitatie waren genomen. (Verschuiving van het Grensbedrijf ←).
Ook voor de arbeid bestaat een O.: bij overschrijding van een bepaalde arbeidsduur treedt een relatieve, soms zelfs absolute, daling van de prestatie op.
De opkomst en bloei van de grootindustrie was aanleiding om te veronderstellen dat tegenover de wet der afnemende meeropbrengst van de bodem een tendens van toenemende meeropbrengst in de industrie zou staan (Bücher’s „Wet van de Massaproductie” ←). Toch bestaat ook hier, ook wanneer de mogelijkheid tot afzet 4buiten beschouwing blijft, stellig een O. waarbij de grenzen hoewel zeer verschillend meestal veel ruimer liggen. Ook wat betreft leiding en overzicht is de meest gunstige omvang van een bedrijf ten slotte begrensd. Hoewel de wet der af nemende meeropbrengst dus in laatste instantie algemeen - en naarmate de natuur meer bepalende factor is in sterkere mate geldt, is deze wat de practische werking betreft toch een historische categorie, daar de ontwikkeling van wetenschap en techniek het punt waarop deze voelbaar wordt in belangrijke mate kan verschuiven en door toenemende opbrengsten elders compenseeren. Ook de sociale organisatie van de arbeid en de bezitsverhoudingen vormen bij de vraag van het bedrijfstechnische en bedrijf s-economische O. een belangrijke, eveneens historisch bepaalde, factor.
In verband met de mogelijkheid tot compensatie is internationale economische uitwisseling van belang. Elk streven naar kunstmatige autarkie moet de wet der afnemende meeropbrengsten in versterkte mate doen gevoelen en op verschillende punten tot overschrijden van het economisch O. dwingen.
Lit.: K. Diehl, Arbeit, Ertrag, W. d. V. ; G. d. S. II Die natürlichen und technischen Beziehungen der Wirtschaft; H. W.
C. Bordewijk, Leerboek der Landhuishoudkunde I, 1936.
