Agnietenkapel - Een van de twee overgebleven middeleeuwse kloosterkapellen in de stad (nl. van het klooster H. Agnes), is gaaf bewaard gebleven in de stad en is lange tijd het brandpunt van het wetenschappelijke leven in de hoofdstad geweest. De andere middeleeuwse kloosterkapel is de huidige Walenkerk*. De Agnietenkapel is na de restauratie van 1919 en volgende jaren een van de aardigste en eerbiedwaardigste gebouwen van de stad, prachtig gelegen bovendien achter het Agnietenpoortje* aan de O.Z. Voorburgwal.
Het oude memorieboek van het klooster vermeldt precies wanneer de bouw van het klooster begon: "Dit huys van Sinte Agnieten is begonnen in 't jair Ons Heren dusent driehondert XCVII op Sinte Agnietenavond ende is gesproten uit Sinte Garen cloister binnen Amstelredam dair die eerste susteren van daen gecomen zijn", d.w.z. 20 jan. 1397. De kapel dateert echter uit later tijd. Er was nl. een ouder kerkje, dat bij de grote brand van 1452 verdwenen is. Het "ghehele convent" verbrandde trouwens "tot pulver toe". Het is geheel herbouwd en daarbij verrees in 1470 deze kapel met een bovenkerk, die alleen voor de nonnen was. De benedenkerk was ook voor burgers. Na de Alteratie* in 1578 kreeg het gebouw een andere bestemming: het werd magazijn van de Admiraliteit*. In 1632 echter, bij de oprichting van het Athenaeum Illustre*, werd de kapel voor dit hoger onderwijs bestemd en die bestemming heeft zij tot heden gehouden, behoudens een periode dat zij als lagere school gebruikt werd.
In het begin gaven alleen twee hoogleraren, Barlaeus (zie: Baerle, Caspar van) en Vossius*, in de kapel college, maar toen er meer faculteiten kwamen, veranderde dit al spoedig en werden er meer colleges gegeven. Bovendien was op de zolderverdieping de stadsbibliotheek gevestigd, die de grondslag heeft gevormd voor de latere Universiteitsbibliotheek*. In 1838 verhuisde de bibliotheek naar het Paleis van Justitie*. Het Athenaeum kreeg toen meer ruimte, maar in 1864 werd de kapel toch te klein; toen verhuisde het Athenaeum en werd de oude kapel lagere school. Tot 1913 bleef er hier een school; toen was de oude kapel totaal verwaarloosd en uitgewoond, maar de restauratie o.l.v. architect A.A. Kok*, waartoe in 1919 besloten werd, heeft de sfeer, schoonheid en waardigheid teruggebracht. Zij is momenteel in gebruik bij de Universiteit van Amsterdam als Universiteitsmuseum*.
Lit. Dr. I.H. van Eeghen, De Agnietenkapel en de Walen kerk, M.A. mei 1963, 97; Marian Schilder, Het agnietenklooster en andere Amsterdamse kloosters in de Middeleeuwen, M.A. mei 1996, 15.
