Over dr. Johann Faust, den duizendkunstenaar, heb je natuurlijk al eens ’t een of ander horen vertellen, en de muziek uit de opera „Faust”, die vaak door de radio wordt uitgezonden, ken je ook natuurlijk.
De legende is al heel oud; ze stamt uit de 16e eeuw. Er heeft ook werkelijk een man geleefd, die Doctor Faust heette. Hij studeerde in Krakau, deed daar aan de zwarte kunst, zwierf later door Duitsland en snoefde op zijn tovenaarsbekwaamheid. Maar aangezien toverij, volgens het volksgeloof, alleen mogelijk was met de hulp van den duivel, vertelde men van hem, dat hij een verbond met Satan gesloten had. Zo ontstond in den volksmond de Faustlegende.
Reeds in 1587 verscheen een „historie” van dr. Johann Faustus, den wereldberoemden tovenaar en duivelskunstenaar.
Dit merkwaardige boek vertelt uitvoerig alle avonturen van dezen legendarischen persoon, vooral hoe hij een contract met den duivel sloot en het met zijn bloed ondertekende en hoe 24 jaar later Satan zijn ziel opeiste en hem om het leven bracht.
Reeds spoedig, nadat dit boek in druk verschenen was, werd het onderwerp ook in dramatischen vorm behandeld. Veel later is de meest bekende bewerking die van den groten dichter Goethe. Voor hem was de Faustlegende slechts een allegorie en Doctor Faust het type van den zoekenden, strevenden mens, die op jacht naar het geluk God verliest, in den maalstroom van het leven bijna ten onder gaat, maar tenslotte gered wordt, omdat zijn streven edel was.
Faust, de geleerde, heeft in Goethe’s tragedie zijn leven aan de studie gewijd.
Hij is over zijn boeken oud en grijs geworden en heeft de genoegens van het leven nimmer gekend. Maar de wetenschappen, die hij beoefende, hebben hem geen bevrediging geschonken en in wanhoop roept hij de onzichtbare machten van hemel en aarde op, om hem het vurig begeerde geluk te schenken.
Dan verschijnt Satan ten tonele onder den naam Mephistopheles, belooft al zijn wensen en verlangens te zullen vervullen en eist als loon de ziel van den doctor. Maar Faust wantrouwt de macht van den „verleider” en stelt de voorwaarde, dat slechts dan zijn ziel aan Satan vervallen zal, indien hij zelf verklaart geheel bevredigd te zijn.
„Zo ’k tot het ogenblik zal zeggen:
„O, toef gij nog: gij zijt zo schoon!” Dan moogt gij mij in boeien leggen, Dan neem ik graag ’t verdiende loon! Dan moge mij de doodsklok schallen, Dan zijt gij van Uw dienen vrij, De klok moog’ slaan, de wijzer vallen, De tijd zij dan voor mij voorbij!” Mephistopheles aanvaardt de weddenschap en Faust tekent het contract met zijn bloed. Dan laat Mephistopheles hem een toverdrank drinken, waardoor Faust zijn jeugd terugkrijgt, en brengt hem in het volle leven met zijn genietingen. Hij laat hem deelnemen aan vrolijke drinkgelagen en brengt hem in aanraking met de lieftallige Margaretha (Gretchen). Hij geleidt hem naar het hof van den Keizer, waar Faust veel eer geniet en naar het slagveld, waar hij roem oogst. Maar geen enkele wereldse verstrooiing geeft hem het vurig gezochte geluk. Zijn ziel heeft er geen deel aan. En tenslotte, moe van alle genot en vervreemd van zijn duivelsen helper, gaat Faust zijn krachten wijden aan het werk der naastenliefde. Hij wordt een redder der noodlijdenden en een trooster der wanhopigen. En wanneer hij dan weer een grijsaard geworden is en overdenkt, wat een geluk hij aan anderen geschonken heeft, dan voelt hij, dat ook zijn ziel de rust en het geluk gevonden heeft, en dan spreekt hij de noodlottige woorden van het contract uit.
Zijn lichaam zinkt terstond ontzield neer en Satan en zijn helpers houden zich gereed, zich van de ziel meester te maken, maar een engelenschaar verdrijft hen en voert de onsterfelijke ziel omhoog tot de bron van genade en liefde.
Had Satan dan de weddenschap niet gewonnen? In letterlijken zin wel, maar naar den geest had hij verloren, want niet Mephistopheles had aan doctor Faust het geluk geschonken: Faust had, door zijn hoger Ik op den rechten weg geleid, door daden van liefde en erbarmen het hoogste goed verworven.
De Franse componist Gounod heeft vele taferelen van dit geweldige drama, die tot een opera-tekst waren verwerkt, op muziek gezet. De populaire opera „Faust” is hierdoor ontstaan. Maar hoe mooi en aangrijpend de muziek van deze opera ook zijn mag — speciaal het ballet heeft ook onder deskundigen een groten naam — natuurlijk is de hogere strekking van het treurspel van Goethe in de opera van Gounod niet tot haar recht gekomen.
Het oorspronkelijke drama van Goethe is ook meermalen ten tonele gebracht, en vooral het eerste deel wordt nog veel gegeven.
