Epameinondas († 362 v.C.), een Thebaanse aristocraat, bevriend met de leider van Thebe, Pelopidas, adviseerde deze hoe zich te ontworstelen aan de druk van Sparta, dat in de 4e eeuw v.C. Griekenland domineerde. In de strijd tegen de Spartanen bij Leuktra in 371 voerde Epameinon-das de Thebanen naar een grootse overwinning. Hij drong met een grote legermacht het gebied van de Spartanen binnen. Zijn nieuwe tactische middel, de zgn. schuine phalanx, en het feit dat vrienden paarsgewijze zij aan zij streden, waren van beslissende invloed.
Met roem beladen keerde hij naar Thebe terug, waar hij ervan beschuldigd werd de wet te hebben geschonden die elke Thebaanse bur-ger verbood langer dan een maand het oppergezag uit te oefenen, een misdrijf waarop de dood stond. Epameinondas verweerde zich niet. Wel vroeg hij zijn rechters toestemming voor een graf met de inscriptie dat hij ter dood was gebracht, omdat hij zijn land had gered van de ondergang. Men zag af van een veroordeling en de generaal werd zelfs weer met het oppergezag bekleed.
Enige jaren later kwam het opnieuw tot een groot treffen met de Spartanen, nu in 362 bij Man-tineia. Epameinondas werd dodelijk getroffen door een speer. Hij besefte dat hij bij verwijdering van die speer acuut de geest zou geven en wachtte daarmee dan ook, totdat hij vernam dat de Boiotiërs de overwinning hadden behaald, zodat hij kon sterven in de zekerheid nooit een nederlaag te hebben geleden. Zijn overlijden betekende het einde van Thebes kortstondige hegemonie, aangezien de oude tegenstanders zich hadden hersteld en er bovendien conflicten waren gerezen binnen de door Thebe in het leven geroepen bondgenootschappen.
Epameinondas wordt door de antieke historici geschetst als een eenvoudig levend man, ongevoelig voor omkooppogingen zoals de Perzische koning Artaxerxes jegens hem ondernam via zijn vriend Mikythos, voorts als een goed danser en musicus, kwaliteiten die in Thebe hogelijk wer-den gewaardeerd. Sommigen verweten hem dat hij geen gezin had gesticht, waarop dan volgens Diodoros Sikoulos het antwoord kwam dat Leuktra en Mantineia, de plaatsen waar hij slag had geleverd, zijn kinderen waren. Een door Ploutarchos geschreven biografie ging verloren. Wel bewaard bleef een biografie van Nepos, die een ware laudatio op Epameinondas is. Gegevens over het leven van de Thebaan zijn ook te vinden bij Appianos en Iustinus. Diodoros kwalificeert de Thebaanse aanvoerder als de grootste van zijn tijd, groter zelfs dan Themistokles en Perikles in hun tijd.
Epameinondas wordt ook in de nieuwe tijd zeer bewonderd. Montaigne rekent hem met Alexander en Homeros tot de allergrootste drie van de wereldgeschiedenis. In de literatuur is hij voor het overige slechts zelden aan te treffen. De Pool Konarski schreef in de tweede helft van de 18e eeuw over zijn leven en sterven een classicistisch drama. Epameinondas wordt ook opgevoerd in een verhaal van Blijstra, ‘De lafaard van Thermopylae’, in de bundel Het slachtoffer was de dader 1971.
In de beeldende kunst van de oudheid is Epameinondas niet vereeuwigd. Veel later, in de 18e eeuw, maakt zijn sterfscène opgang. Een schilderij van Walraven 1726 bevindt zich in het Rijksmuseum te Amsterdam. Van Banks is er een reliëf uit 1763, van D’Angers een uit 1811. West maakte in 1773 voor koning George iii een schilderij van het sterven naar een gravure van Gravelot die een Rollin-uitgave illustreerde, en herhaalde in 1799 het thema. Pécheux ontwierp in 1795 voor de koning van Turijn een model voor een tapijt.
