De geschiedenis van het schaken is misschien wel net zo ingewikkeld als het spel zelf. Niemand durft met zekerheid te beweren waar en wanneer er voor het eerst werd geschaakt. Toch houden de meeste historici het erop dat het bordspel ergens rond het jaar 600 in het noordwesten van India is ontstaan.
De vroegst traceerbare voorloper van het moderne schaken heette chaturanga, Sanskriet voor ‘vierdelig’. Tijdens het Vedische tijdperk (± 1500-500 v. Chr.) werd deze naam gebruikt ter omschrijving van het Indiase leger, waarin een peloton uit één olifant, één strijdwagen, drie man cavalerie en vijf voetsoldaten bestond. Vier delen dus. De stukken bij het ‘militaire bordspel’ bestonden dan ook uit olifanten, strijdwagens (de latere torens), paarden en pionnen. Daarbij kwam nog een koning en een adviseur (voorloper van de koningin).
Chaturanga verspreidde zich naar het verre oosten, waar het vermoedelijk aanleiding gaf tot verwante spelen als xiangqi (Chinees schaken) en het Japanse shogi. Westwaarts bereikte het spel eerst Perzië, om vervolgens door de arabieren verder ontwikkeld te worden. Vooral dankzij hun expansiedrift vond het bordspel zijn weg richting Europa, waar het aan het begin van het tweede millennium alom bekend was.
De belangrijkste verandering in de geschiedenis van het schaken vond rond 1475 plaats. De koningin en de loper namen de plaats in van twee zwakkere stukken, waardoor de snelheid van het spel enorm toenam. De kracht van de nieuwe stukken legde extra druk op de openingsfase: één verkeerde zet en een speler kon meteen in problemen geraken. Vandaar ook dat de studie van openingen begon. De kennis van het eindspel, opgebouwd over honderden jaren, raakte verouderd.
Dan het woord schaken. Dat heeft in elk geval niets te maken met de andere betekenis die we in het Nederlands kennen: een vrouw (als minnares) ontvoeren. Nee, ‘schaken’ als spel is afgeleid van het Perzische woord voor koning: shah. Schaken is dus eigenlijk zoiets als ‘koningen’. Mooier nog is de term schaakmat. Dat is een combinatie van shah en het arabische mat (hij stierf). Met andere woorden: ‘de koning is dood’, als uitroep bij de overwinning.
