Wie zich verdiept in het ontstaan van de rugbysport, stuit overal op de naam William Webb Ellis, het jaartal 1823 en een beroemd citaat. Webb Ellis, aldus een tijdgenoot, “with a fine disregard for the rules of football as played in his time, first took the ball in his arms and ran with it, thus originating the distinctive feature of the Rugby game”. Vrij vertaald: de rugbysport beleefde een spontane geboorte toen Webb Ellis op een goeie dag de regels van het voetbal aan zijn laars lapte en als een soort 19de-eeuwse Forrest Gump met de bal in de hand aan het rennen sloeg.
Het verhaal, waar velen nog altijd bij zweren, is even mooi als onwaarschijnlijk. Enig bewijs ervoor ontbreekt simpelweg. Bovendien, voetbal zoals wij het kennen bestond in 1823 nog niet, maar daarover straks meer. Zeker is in elk geval dat de sport zijn naam ontleent aan één van de Engelse scholen waar deze gespeeld werd: Rugby (naar de gelijknamige plaats, iets ten zuidoosten van Birmingham). Dit was ook de school waar de jonge William zijn opleiding genoot. Verder is de ontstaansgeschiedenis van rugby een ingewikkeld en soms verrassend verhaal.
Wat weinig mensen weten, is dat rugby zijn wortels deelt met een andere balsport: voetbal. Dat de twee sporten bloedverwanten zijn, blijkt wel uit hun oorspronkelijke namen: rugby football en association football. Twee vormen van voetbal dus, die in de tweede helft van de 19de eeuw hun eigen weg gingen. Aan de splitsing gaat een lange lijn van voorlopers vooraf, die mogelijk teruggaat tot voor onze jaartelling.
Er zijn historici die stellen dat rugby (en dus ook voetbal) afstamt van harpastum, een teamspel waar de Romeinen dol op waren. Hierbij was het de bedoeling om een met veren gevulde leren bal over de doellijn van de tegenstander te dragen. Volgens sommigen hadden de Romeinen dit spel geïmporteerd uit China en Japan, waar het al eeuwen bestond. Anderen beweren weer dat harpastum van oorsprong een Grieks spel was dat episkyros heette.
Een middeleeuwse voorloper kwam uit Scandinavië, waar men knappan speelde: een nogal ruw tijdverdrijf waarbij teams (vaak hele dorpen) een bal met handen en voeten voorbij één of andere doellijn moesten werken. Dit spel kwam mogelijk via de Vikingen op de Britse eilanden terecht, waar het razend populair werd. Vooral de gewelddadige confrontaties tussen Chester en Derby waren berucht. De sportterm derby – om een duel tussen twee plaatselijke rivalen aan te geven – is er zelfs van afgeleid. Ten slotte zijn ook de oude, op rugby lijkende spelen caid (Ierland) en criapan (Wales) het vermelden waard.
Hoe het ook zij, aan het begin van de 19de eeuw werden op verschillende Engelse scholen vroege vormen van rugby (en voetbal) gespeeld, onder de verzamelnaam football. In feite was het een wirwar aan varianten, die zich grofweg in tweeën liet splitsen: de varianten die de nadruk legden op het schoppen van de bal (kicking codes) en de varianten waarbij het accent meer lag op het dragen van de bal (carrying codes).
Omdat wedstrijden tussen scholen werden bemoeilijkt door de verschillende gebruiken, probeerde men tijdens een bijeenkomst in 1863 (in een Londense vrijmetselaarskroeg) tot uniforme spelregels te komen. Om een lang verhaal kort te maken: de kickers en carriers konden het niet eens worden, waarna beide partijen besloten hun eigen weg te gaan. Het spel van de kickers ontwikkelde zich tot het moderne voetbal, de carriers gingen uiteindelijk rugby spelen. Dat de sport de naam rugby kreeg, kwam simpelweg doordat de manier van spelen het meeste leek op die van de gelijknamige school. Was de speelwijze van een andere school geadopteerd, dan had de sport zomaar cheltenham of marlborough kunnen heten.
Tot slot de rugbybal. Die kreeg zijn eigenaardige, ovale vorm omstreeks 1830, toen een schoenmaker naast de Rugby school ballen van varkensblaas ging maken. De ovale vorm zou te danken zijn aan de vorm van de varkensblaas, al waren de vroegste ballen eerder pruimdan ovaalvormig.
