Rationalisering is een term die zowel in de sociologie als psychologie voorkomt en daarom twee verschillende betekenissen heeft. In sociologische zin is er sprake van rationalisering als iemand loskomt van zijn traditionele manier van leven en de overgang maakt naar een rationele samenleving.
Iemand die rationaliseert, is volgens de sociologie aan het moderniseren. Men stapt uit zijn vertrouwde leefomgeving en gaat anders kijken naar de wereld. Dit resulteert in een samenleving waarin men zelf beslist waar hij of zij voor staat en welke keuzes worden gemaakt. Tradities worden losgelaten. Vooruit plannen en zich aan schema’s houden, horen bij een rationele samenleving.
Alles is beheersbaar en komt zo min mogelijk als een verassing. Men komt ook steeds meer los van religie en gaat uit van de wetenschap. Volgens de Duitse socioloog Max Weber is er in een rationele samenleving geen plaats meer voor ‘magische en onberekenbare machten’ zoals goddelijke krachten en toverij. Daarbij komt ook kijken dat de mens nu zelf zin moet geven aan zijn leven en geen houvast meer heeft voor wie of wat men leeft en waarom men op deze wereld is.
In psychologische zin is rationalisering iets anders. In de psychologie wordt rationalisering als een afweermechanisme omschreven. Van rationalisering is sprake wanneer iemand een daad voor zichzelf goed praat door daar ‘logische’ redenen voor te verzinnen. Rationalisering komt veel voor bij het kopen van iets. Iemand koopt bijvoorbeeld een dure nieuwe telefoon en twijfelt of het een goede beslissing was.
Toch wuift men dat gevoel weg door redenen te verzinnen waardoor hij of zij die telefoon echt nodig heeft. ‘Mijn andere was toch al kapot’, is daarvan een voorbeeld. Ook angsten kunnen op deze manier gerationaliseerd worden.
