Sterrekundige instrumenten - De voornaamste daarvan worden in afzonderlijke artikelen behandeld. Hier wordt een samenvattend overzicht gegeven en zal men eenige afbeeldingen aantreffen. Het oudste St. I. is wel de Gnomon ; dit zeer eenvoudige, maar nochtans zeer doelmatige instrument bleef tot in de 16e eeuw, met name in Italië, in gebruik.
Hier werd vaak in een op het Zuiden gelegen muur een metalen plaatje met kleine opening aangebracht, welker beeld op den vloer werd waargenomen. Zulk een gnomon gebruikte Toscanelli 1468 in den Dom te Florence. De Alexandrijnsche Grieken bedienden zich, behalve van den gnomon, van de Armillairsfeer (fig. 2), van het Astrolabium planisphaericum en van het Triquetrum, dat in den Almagest wordt beschreven, en dat nog door Copernicus is gebruikt. De astrolabia waren dikwijls prachtig bewerkt (fig. 1). Op zee werd het astrolabium, ook astronomische ring genoemd, gebruikt naast den zonne- of zeering.
Ook waren Kwadranten in gebruik, o.a. bij Columbus. De vertikale nullijn leverde echter op een slingerend schip groote bezwaren op. Daarom voerde Behaim omstreeks 1510 bij de zeevaartkunde den Jakobsstaf in (die sinds 1470 al door regiomontanus voorsterrek. metingen gebruikt was ): men kan nu van de kim gebruik maken. De hoogte sok van de ster S boven de kim k wordt gemeten als 2tg. a/b waarin a = AC de halve lengte van de dwarsstaaf, en b — OC de afstand waarop deze van het oog O moet gehouden worden. Een zeer belangrijke verbetering onderging de Jakobstaf door Davis, den Engelschen stuurman der gebroeders de Houtman. Zijn Backstaff is aldus genoemd, omdat de waarnemer de zon in den rug heeft. Hij ziet in de richting OA naar de kim, en ziet tegelijk de schaduw van een pin B op A vallen. De hoogte der zon is de som der hoeken BAD en DAO.
De Backstaff was alleen bij helder weer te gebruiken, en de primitieve Jakobstaf is in gebruik gebleven, totdat hij voorgoed voor het sextant van Hadley moest wijken. Aan land komen in de 16de eeuw hoofdzakelijk zeer groote, van vizieren voorziene kwadranten in gebruik: dit waren de voornaamste instrumenten van Tycho Brahe en ook nog van Hevelius (fig. 3). De Arabische astronomen hadden reeds in de 13de eeuw de waarde van in den meridiaan opgestelde instrumenten ingezien: zoo ontstond het muurkwadrant, voorlooper van den meridiaancirkel. — Met de toepassing van den kijker op de St. I. begon voor deze een nieuw tijdperk van ontwikkeling. Intusschen werd de kijker als meetinstrument eerst bruikbaar, toen men op de gedachte was gekomen, hem te voorzien van een dradennet, dat veroorlooft, de richting der kijkers vast te leggen. Flamsteed is de eerste geweest, die een muurkwadrant met kijker heeft doen construeeren. Voor het bepalen van de rechte klimming bleken de kwadranten echter ondoelmatig te zijn en reeds Bradley’s ambtsvoorganger te Greenwich, Halley, bediende zich daartoe van het door Römer in 1689 gevonden doorgangs- of passageinstrument. Is dit instrument van een fijn verdeelden vertikalen cirkel voorzien, die evenals de horizontale cirkel met mikroskopen wordt afgelezen, dan ontstaat het Universaal-instrument, ook Altazimuth genoemd.
De Zenithkijker is als een bijzonder passage-instrument te beschouwen. Het muurkwadrant is tot in het begin der 19de eeuw in gebruik gebleven, en eerst toen heeft men, op aansporing van Bessel, den stevigen muur durven verlaten en bouwde Reichenbach den eersten meridiaancirkel, waarvan de as op twee hardsteenen pijlers rust (fig. 4); dit is nog steeds het fundamenteele St. I. bij uitnemendheid. — Bij een andere reeks van St. I. komt de nauwkeurige bepaling der richting niet zoo zeer op den voorgrond, en treft men dus niet zulke fijn bewerkte en groote cirkels aan. Hiertoe behoort in de eerste plaats de parallaktische kijker in verschillende opstelling (fig. 6) ; hij is gewoonlijk van een mikrometer als meetinstrument voor kleine hoeken voorzien. Ook de heliometer is meestal parallaktisch opgesteld. Verder de spiegelteleskoop van verschillende constructie. Parallaktische kijker en spiegelteleskoop zijn heel vaak voor fotografische opnamen ingericht;
maar ook de plaatsbepalingsinstrumenten tracht men tegenwoordig fotografisch te laten werken. Tot de St. I., met name van het astrofysische observatorium, behooren ook instrumenten als de photometer, de spectroskoop, de spectroheliograaf ; eindelijk als onmisbare hulpinstrumenten het slingeruurwerk en de tijdmeters.
