Cyrus - Oud-Perzisch „Koeroesj”, in den Bijbel „Kores” genoemd, stichter van het Perz. wereldrijk, regeerde van 559-530. Hij was de zoon van Cambyses (Kamboedzija), vorst van Ansjān of Anzān (Noordelijke Elam of Susiana), waarover reeds diens vader en grootvader geheerscht hadden. Aanvankelijk was C. ook zelf slechts koning van dit gebied, maar in 550 maakte hij een eind aan het rijk der Meden, en onttroonde den laatsten vorst Astyages (Itsjtoevègoe). Van dien tijd af wordt Cyrus koning der Perzen genoemd.
Eenige jaren later (546) overwon hij Croesus, koning van Lydië en maakte zich meester van diens rijk. Deze verovering werd gevolgd door die van Babel in 539; waarna hij het in den Bijbel vermelde verlof aan de Joodsche ballingen gaf om naar hun land terug te keeren. Omtrent het uiteinde van Cyrus hebben wij twee verschillende berichten, die elkaar tegenspreken, nl. van Herodotus en van Ctesias, die ook omtrent Cyrus’ geboorte en jeugd allerlei onhistorische berichten mededeelen. Volgens eerstgenoemde is hij gesneuveld in een strijd tegen de Massageten aan gene zijde van de Araxes, volgens den laatste in een gevecht met de Derbiken, die in de buurt van Indië woonden. Of het bij Murghab nog tegenwoordig bestaande grafmonument van Cyrus inderdaad dat van den grooten Cyrus is, van wien wij weten, dat hij bij Pasargadae begraven is, staat niet vast en wordt door enkele geleerden beslist ontkend, die daarin veeleer het graf van den jongeren Cyrus zien.
2) Cyrus de jongere, zoon van Darius Ochus, die hem tot stadhouder over Lydië, Groot Phrygië en Cappadocië benoemd had. De pogingen zijner moeder Parysatis om hem, als na de troonsbestijging zijns vaders geboren, de koningskroon te verschaffen, leden schipbreuk. Artaxerxes II liet na zijne troonsbeklimming hem gevangen nemen en ter dood veroordeelen, welk vonnis op voorbede van Parysatis niet ten uitvoer werd gebracht. In zijne provincie teruggekeerd, rustte hij zich ten oorlog tegen zijn broeder, verbond zich met de steden van Klein-Azië, en nam Grieksche huurtroepen in dienst. In de lente van het jaar 401 verzamelde hij zijn leger bij Sardes, trok door de Cilicische passen over den Euphraat naar Mesopotamië tot bij Cunaxa, niet ver van Babylon, waar hij Artaxerxes ontmoette. De Grieken, op den rechtervleugel geplaatst, overwonnen; zoo ook Cyrus in het centrum. Doch door drift vervoerd, drong hij tot Artaxerxes door, wondde hem, maar werd zelf door iemand uit ’s konings gevolg gedood. De Grieken ondernamen daarop den door Xenophon beschreven terugtocht naar hun vaderland.
