o. (-pen), militaire organisatie (vrijkorps), in de Noordned. Republiek in de 18e eeuw opgericht op initiatief van de patriotten.
Het doel van de exercitiegenootschappen der patriotten was de bewapening van burgers zodat zij zich zouden kunnen verzetten tegen het Oranjegezinde leger en tegen de schutterijen. Het denkbeeld werd uitgewerkt door Van der Capellen tot den Pol. Het eerste exercitiegenootschap werd in 1783 opgericht te Dordrecht (zie Verbintenis, Akte van), waarna de beweging zich snel over het hele land uitbreidde. De exercitiegenootschappen verenigden zich tot een landelijke bond, met Utrecht als centrum. Hoewel zij in militair opzicht niet veel betekenden, waren de genootschappen in politiek opzicht belangrijk, omdat zij de politieke discussie stimuleerden en het gevoel van nationale eenheid versterkten. De Pruisische interventie van 1787 betekende het einde van de exercitiegenootschappen.
