Ongeveer 15-20% van de mensen neemt, ten opzichte van anderen, extra intens prikkels of indrukken waar. Ze verwerken dit ook op een complexer niveau dan de meeste mensen. Dit kan leiden tot een overprikkeld zenuwstelsel, waardoor niet alleen (chronische) vermoeidheid of zelfs een burn-out kan ontstaan, maar ook maag- en darmproblemen kunnen optreden.
De wetenschappelijke term voor de sterke prikkelgevoeligheid is sensory processing sensitivity (SPS). Uit studies blijkt dat 50% van de verschillen op het gebied van gevoeligheid door genetische factoren kan worden verklaard. De prikkelgevoeligheid omvat zowel emotionele, fysieke als zintuiglijke aspecten.
Iedereen beschikt over een bepaalde mate van gevoeligheid. Maar bij sommige mensen zijn er als het ware minder filters aanwezig in hun hersenen, waardoor zij makkelijk overvoerd en overweldigd kunnen raken door allerlei prikkels in hun omgeving. Vanuit neurowetenschappelijk oogpunt blijkt de structuur en functie van verschillende hersengebieden, zoals de hippocampus en de amygdala, hierbij een belangrijke rol te spelen.
Welke factoren spelen een rol?
Overprikkeling kan door zeer uiteenlopende factoren worden veroorzaakt, onder andere door:
Fysieke omgeving: voedsel, koffie, medicatie
Sociale omgeving: stemmingen van anderen, grote groep mensen, drukte
Zintuiglijke prikkels: geluid, geur, smaak, ruwe kledingstof, scherp licht
Interne gewaarwordingen: gedachten, gevoelens, honger, pijn, dorst
Tijdsdruk, nieuwe omstandigheden en plotselinge of ingrijpende gebeurtenissen roepen ook makkelijk meer overprikkeling en stress op bij prikkelgevoelige mensen dan bij hen die dit niet of minder zijn.
In omgevingen zoals kantoortuinen of klaslokalen komen heel veel factoren samen,. Dit zijn plekken waar zoveel tegelijk gebeurt en zoveel indrukken en prikkels zijn, dat het voor gevoelige volwassenen of kinderen soms niet ‘te verteren’ is. Hun zenuwstelsel kan er helemaal door in de war raken met onder andere maag – en darmproblemen als gevolg. Dat is niet vreemd als je je realiseert dat de meeste zenuwen op de maag/darm-as liggen.
Fysieke en mentale effecten
Zintuiglijke overprikkeling kan fysiek leiden tot o.a. hartkloppingen, trillende handen, oppervlakkige ademhaling en een zweterige of juist koude huid, moeheid.
Mentaal kan het leiden tot onder andere vergeetachtigheid, concentratieproblemen, geïrriteerdheid (oplopend tot agressief gedrag), slaapproblemen, het gevoel geen grip meer te hebben op de situatie, burn-out.
Prikkels zoals geluid of drukte kunnen irritatie of een korter lontje veroorzaken. Het gedrag dat ontstaat door een overdaad aan prikkels wordt niet altijd door de omgeving begrepen. Als gedrag niet past bij de situatie geeft het aan dat er iets niet in orde is.
De agressie die een kind bijvoorbeeld laat zien in de klas tegen klasgenootjes, is vaak het gevolg van een andere, onderliggende emotie. Misschien is het kind overprikkeld, gestrest of gefrustreerd.
Als het kind alleen voor zijn gedrag wordt gestraft, is het enige dat het daarvan leert dat hij niet mag voelen wat hij voelt. Beter is het om hem de gelegenheid te geven kalm te worden en daarna met hem te praten. Naar zijn verhaal luisteren en samen in gesprek gaan over door welk gevoel zijn gedrag ontstond. Het kind doet wellicht zo omdat het zich niet begrepen voelt in zijn behoeften. Het heeft hulp nodig bij het omgaan met zijn gedrag.
Omgaan met overprikkeling
Voelen waar je behoefte aan hebt is essentieel bij prikkelgevoelige mensen, vooral in een stressvolle tijd. Het is belangrijk om tijd voor ontspanning te nemen, zodat het gevoelige zenuwstelsel tot rust kan komen. Zo kunnen overbelasting en chronische vermoeidheid worden voorkomen.
Hoewel aan bijvoorbeeld sport of muziek doen zeker een bron van ontspanning kan vormen, is het goed om na te gaan of het je niet meer kost dan dat het je geeft.
Voor nogal wat kinderen is het niet zo goed op te brengen om na een drukke schooldag nog naar een clubje te gaan. Volwassenen kunnen makkelijk worden geleefd door de gedachte dat ze na het werk nog van alles moeten beleven of aan sociale verplichtingen moeten voldoen. Maar als je prikkelgevoelig bent, heb je veel tijd nodig om daarvan (vaak alleen) bij te komen.
Andere dingen die kunnen helpen in het omgaan met overprikkeling zijn bijvoorbeeld tijdens werkdagen in de lunchpauze in je eentje een stukje gaan lopen, gezond eten, weinig koffie en alcohol, zoveel mogelijk je eigen tempo bepalen, geen films met veel spanning en geweld kijken en met vrienden delen wat er in je omgaat.
Is er een overeenkomst met Autistisch Spectrum Stoornis (ASS)?
Uit een review bleek dat SPS een eigenschap is die wordt gekarakteriseerd door een groter en sterker inlevingsvermogen, bewustzijn en opmerkingsvermogen en een complexere en diepgaander verwerking van indrukken en prikkels. In reactie op stimuli zijn andere hersendelen betrokken bij beloning, geheugen, fysiologische homeostase, ik-de ander-relatie, empathie en bewustzijn dan bij bijv. ASS en posttraumatische stressstoornis (PTSS).
Zijn er voordelen verbonden aan het hebben van een grotere gevoeligheid?
Prikkelgevoeligen vallen dingen op die het merendeel van de mensen ontgaan. Ze zijn ook heel empathisch en merken het op wanneer andere mensen of dieren pijn hebben of gestrest zijn. Daarnaast beschikken ze vaak over een goed ontwikkeld gevoel voor schoonheid in kunst en kunnen ze bijvoorbeeld verfijnde geuren en smaken onderscheiden.
Uit een onderzoek bleek dat ze meer dan anderen last hebben van onprettige omstandigheden, maar het buitengewoon goed doen in prettige omstandigheden. Wellicht omdat ze dan meer aandacht hebben voor positieve stimuli dan voor negatieve en daar ook sterker op reageren.
Prikkelgevoeligen en voeding
Veel prikkelgevoeligen houden van licht verteerbare voeding, omdat dit minder buikklachten en energieverlies geeft. Vanwege de stress loopt de vertering terug en kan door onverteerde voeding meer rotting en gisting plaatsvinden in de darmen. De toxinen die dit geeft maken je nog meer overprikkeld en ziek. Je voeding aanpassen geeft minder klachten en meer energie.
SPS-ers hebben nogal eens last van voedselintoleranties zoals gevoeligheid voor gluten, koemelk en FODMAP-rijke voeding. Ook vetten vallen vaak verkeerd, vooral oliesoorten (olijfolie, saffloerolie, zonnebloemolie) en ongezonde vetten zoals in frituur, koekjes, chips en in margarine. Makkelijker verteerbare vetten als roomboter, kokosolie en ghee geven geen problemen. Dierlijke eiwitten worden moeizaam verteerd. Vlees klaar maken in een Tajine of Romertopf maakt het makkelijker verteerbaar. Eet magere vis wanneer vette vis niet goed verteerd wordt, om voldoende zwavelhoudende aminozuren binnen te krijgen.
Voor SPS-ers is het extra belangrijk om onbewerkt en natuurlijk te eten.
Vermijd daarom zoveel mogelijk kleurstoffen en andere e-nummers, cafeïne, alcohol, geraffineerde suikers, bewerkte en voorverpakte voedingsmiddelen of maaltijden.
Ook gefrituurd voedsel en andere junkfood kun je het beste achterwege laten.
Vermijd snelle koolhydraten uit witte pasta en witbrood. Vervang ze door bijvoorbeeld quinoa, boekweit , teff of zilvervliesrijst. Deze producten bevatten meer voedingsstoffen en zorgen ervoor dat je bloedsuikerspiegel stabiel blijft.
Kies zoveel mogelijk voor biologische voeding, biologische groenten en fruit.
Eet regelmatig peulvruchten, noten, zaden en pitten en drink vooral (osmose)water en kruidenthee.
Ook is het goed om E-nummers te vermijden, vooral E621 dat vaak in hartige producten zit, omdat dat het zenuwstelsel ernstig verstoord. Door zo gezond mogelijk te eten, voorkom je een overprikkeling van binnenuit. Velen bevalt het om Ayurvedisch te gaan eten volgen de principes van een vatavoeding.
Als SPS-er ben je vaak ook extra gevoelig voor geuren, texturen en chemicaliën in verzorgings- en schoonmaakproducten.
Belangrijk is ook om overprikkeling te voorkomen door op tijd rust te nemen, te luisteren naar je intuïtie en regelmatig een wandeling in de natuur te maken.
