Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

17de- en 18de-eeuwse huizen in Gorinchem

betekenis & definitie

Maniëristische geveldelen uit circa 1610 met geprofileerde vensterbogen op kleine colonnetten met kraagstenen zijn zichtbaar bij de huizen Hoogstraat 7 en Gasthuisstraat 30 (deur 1844). De gevels van Kruisstraat 19 (1613) en Dalemstraat 52 (circa 1615) hebben ook geprofileerde vensterbogen.

Het uit circa 1610 daterende maniëristische Hugo de Grootpoortje (bij Grote Markt 23), met gecanneleerde ionische pilasters, is de achteruitgang van het huis van de zwager van Hugo de Groot, Adriaan van Daetselaer. Het diepe huis Tolsteeg 3 heeft een in- en uitgezwenkte topgevel (1607; gerestaureerd 1962). Van maniëristische trapgevels voorzien zijn Groenmarkt 11 (circa 1630) en in simpeler uitvoering Westwagenstraat 77 (circa 1640) en Langendijk 47 (circa 1650). Bij Burgstraat 13 en 31 zijn de trapgevels later vervangen door een kroonlijst en bij Robberstraat 8 (1615) en Kalkhaven 70 (1645) door 18de-eeuwse klokgevels. De rond 1660 opgetrokken gevel van Westwagenstraat 28 heeft gekoppelde ionische pilasters bij de verdieping en in de (afgeknotte) verhoogde halsgevel. Het later gepleisterde dwarse huis Vismarkt 10 is voorzien van kolossale ionische pilasters (derde kwart 17de eeuw). Aan diverse later vernieuwde gevels is de achterliggende oudere (17de-eeuwse) kern nog goed herkenbaar, zoals bij Kerksteeg 8 (1603), Dalemstraat 56, Burgstraat 33, Haarstraat 21 en het huis In de Granaet Appel (Grote Markt 11; 1671).

Gorinchem heeft relatief weinig 18de-eeuwse gevels in de op de Franse architectuur gebaseerde Lodewijk-stijlen. Een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl bezit het uit 1727 daterende herenhuis De Rijzende Zon (Gasthuisstraat 53; moderne pui). Bij Haarstraat 27 zijn in 1738 twee oudere panden verenigd achter een nieuwe lijstgevel met Lodewijk XIV-consoles. Ook Westwagenstraat 79 heeft een hardstenen plint en een kroonlijst met consoles in Lodewijk XIV-stijl. Het patriciërshuis Appeldijk 21 (circa 1760) toont een vergelijkbare gevel met Lodewijk XV-consoles. Tot het interieur behoren stucwerkplafonds in die stijl.

Voorzien van een pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl is het herenhuis Appeldijk 3-5 (circa 1760; pui 1902), dat ook diverse interieuronderdelen uit die tijd bevat, waaronder stucwerk, schouwen en een trappenhuis met lichtkoepel. Het statige pand Nonnenveld 6 heeft een deurpartij in Lodewijk XVI-stijl. Andere, maar later gepleisterde, voorbeelden van laat-18de-eeuwse gevels met Lodewijk XVI-details zijn Hoogstraat 32 en Groenmarkt 3.

De smallere huizen kregen in de 18de eeuw vaak een klokgevel. Het rijkste voorbeeld is de klokgevel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl uit 1750 van Molenstraat 29 (in 1988 afgebrand en herbouwd). Sober vormgegeven zijn de klokgevels van de huizen Arkelstraat 42, Molenstraat 7-9 en 27, Westwagenstraat 34 en 37, en Kortendijk 8 (met driehoekig fronton).