Monumenten in Nederland: Zuid-Holland

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer, Sabine Broekhoven en Ronald Rommes (2004)

Gepubliceerd op 02-01-2020

17de- en 18de-eeuwse huizen

betekenis & definitie

Het pand Naaierstraat 12 heeft een trapgevel, geprofileerde ontlastingsbogen op consoles en een cartouche met het jaartal ‘1615’. De pui is in de 18de eeuw gewijzigd.

De maniëristische gevel van het huis De Moriaan (Westhaven 29) dateert uit 1617 en is voorzien van een houten pui, een gevelsteen, leeuwenkoppen en sierankers. De hoekvoluten zijn 18de-eeuws. De gevels is verder gewijzigd in de 19de eeuw. Bijzonder is het classicistische winkelinterieur met corinthische pilasters, dat Bartolomeus Verrijs in 1662 liet aanbrengen. In 1765 werd hier een tabakswinkel gevestigd (met houten tabakskarotten aan de gevel). Sinds 1938 is het pand ingericht als museum. Huizen met 17de-eeuwse trapgevels zijn Zeugstraat 64 (gevelsteen 1637), Inde Gecroonde Spaerpot (Lage Gouwe 208-210; gevelsteen 1657) en het dubbelpand Cappenersteeg 6-8.

Maniëristische details zijn ook zichtbaar bij de huizen In Haestrecht (Peperstraat 142) en Westhaven 40-41 (beide circa 1640). Een tot puntgevel gewijzigde trapgevel hebben de huizen De Eendracht (Nieuwe Haven 334), dat een vroeg-17de-eeuws houtskelet heeft, en Achter de Vismarkt 24 (gevelsteen 1663). Elementen uit de 17de eeuw vertonen ook Korte Groenendaal 21 (1639), Oosthaven 72, Turfmarkt 70 en het huis Het Compas (Hoge Gouwe 27-29), dat een vroeg-17de-eeuwse beschilderde balkenzoldering heeft. Het vroeg-17de-eeuwse hoekpand Lange Tiendeweg 21 heeft aan de voorzijde een 19de-eeuwse lijstgevel, maar bij de zijgevel uitkragingen op consoles en ontlastingboogjes boven de vensters. Bij het smalle classicistische pand Westhaven 51 (circa 1670) zijn boven de geprofileerde puibalk kolossale dorische pilasters en een halsgevelachtig aedicula met ionische pilasters te zien. Ook Hoge Gouwe 145 (circa 1690) heeft classicistische pilasters op de verdieping; de klokgevel is uit circa 1740.

In de 18de eeuw werden de op de Franse architectuur gebaseerde Lodewijk-stijlen in Gouda toegepast door rijke burgers die hun bestaande huizen van een nieuwe voorgevel voorzagen of hun interieur vernieuwden. Het belangrijkste voorbeeld is het patriciërshuis Westhaven 52, waarvan de fraaie zandstenen gevel is uitgevoerd met kolossale corinthische pilasters, een attieklijst en een gebeeldhouwd pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl. Burgemeester Willem van Strijen liet dit huis in 1728 bouwen op de fundamenten van drie middeleeuwse huizen, waarvan de kelders bewaard zijn gebleven. De deur met snijraam en de empireschuiframen dateren van circa 1830. Het interieur is uitgevoerd in Lodewijk XIV-vormen. Het gebouw heeft vanaf het einde van de 19de eeuw tot 1952 als stedelijk gymnasium gediend en is in 1996 na restauratie als bankkantoor in gebruik genomen. De bij de school behorende conciërgewoning (Peperstraat 51) stamt uit 1905.

Andere fraaie voorbeelden van huizen in Lodewijk XIV-stijl zijn Oosthaven 52 (circa 1730), met asymmetrisch geplaatst pronkrisaliet (deur circa 1800), en het rijke drielaags herenhuis De Sterke Samson (Oosthaven 68), waarvan de gevel in 1730 werd opgetrokken voor twee 17de-eeuwse huizen. Deze gevel is uitgevoerd met een pronkrisaliet (deur met snijraam circa 1800) en een kroonlijst met grote gesneden consoles. Het gebouw heeft van 1939 tot 1979 dienst gedaan als huishoudschool (gerestaureerd 1979-'80). Het smalle huis De Roos (Oosthaven 56; 1741) is voorzien van hardstenen siervazen aan weerszijden van het middenvenster en een decoratieve omlijsting bij het middelste verdiepingsvenster. De voorkamer heeft een stucplafond in Lodewijk XIV-stijl.

Voorbeelden van huizen met een kroonlijst met consoles in Lodewijk XIV-stijl zijn Hoge Gouwe 79 (met stucwerkplafond), Hoge Gouwe 77 (19de-eeuwse gevelbepleistering), Turfmarkt 111 (bewerkte hardstenen plint en snijraam), Turfmarkt 50, Het Dubbel'd Anker (Westhaven 24-25), Westhaven 34, Wijdstraat 5 (1725), Kleiweg 17 (1727; consoles in de vorm van pauwen en putti), Westhaven 43 (1738), Wijdstraat 39, Wijdstraat 41 (met opschrift ‘Virginie’) en verder Lage Gouwe 192 en Kleiweg 97. Van het Dirc Gherytshuys (Hoge Gouwe 93) is de brede lijstgevel gedateerd ‘1740’. Bij Oosthaven 58 gaan twee huizen schuil achter één gepleisterde lijstgevel met een kroonlijst in Lodewijk XIV-stijl en eclectische stucversieringen uit circa 1870. Het interieur bevat een plafond in Lodewijk XV-stijl.

Het uit 1762 daterende herenhuis Westhaven 27 heeft een pronkrisaliet en een ondiepe bovenste ‘schijnverdieping’ (goed zichtbaar van opzij). De gesneden toegangsdeur en de trapleuning in het trappenhuis zijn uitgevoerd in Lodewijk XV-stijl. In 1887 nam de R.K. Leesvereniging het pand in gebruik, waarvoor in 1902 aan de achterzijde de schouwburgzaal ‘Concordia’ verrees. Het smalle huis Turfmarkt 142, gebouwd in 1757 voor kapitein Roemer Vlacq, heeft een hardstenen lijstgevel in rijke Lodewijk XV-stijl, voorzien van een kroonlijst met gesneden panelen (de zeevaart betreffend) en een fors houten opzetstuk. Het interieur bevat stucwerk en een trapleuning in rijke Lodewijk XV-vormen en er is een 18de-eeuws beschilderd plafond (voorkamer verdieping).

Ook het met pronkrisaliet uitgevoerde herenhuis Westhaven 12 (1762), sinds 1900 in gebruik als muziekschool, vertoont inen uitwendig veel details in Lodewijk XV-stijl. Het uit 1751 daterende en later wit gepleisterde pand Westhaven 14 heeft een rijk gesneden consolekroonlijst met lofwerk; de winkelpui en het winkelinterieur herinneren aan het gebruik als apotheek van 1836 tot 1988. Andere voorbeelden van huizen met een Lodewijk XV-detaillering zijn Hoge Gouwe 139, Westhaven 13 en 19, Oosthaven 54 en 57.

Tot de eenvoudige 18de-eeuwse gevels behoren de in gele ijsselsteen opgetrokken ingezwenkte tuitgevel van Achter de Kerk 12 en de vier gelijke tuitgevels met topobelisken van de panden Jaagpad 14-17. Verschillende huizen hebben een klokgevel, al dan niet met een decoratieve afdeklijst. De klokgevel van Turfmarkt 109 heeft hoekvoluten en een geprofileerde afdekking met kuif in Lodewijk XV-stijl. Soberder uitgevoerd zijn de klokgevels van Turfmarkt 107, Wijdstraat 13 beide met een natuurstenen gelobde afdekking en hoekvoluten evenals Lage Gouwe 44 en 172, Hoge Gouwe 91 en Nieuwe Haven 207. Voorbeelden van een afgeknotte klokgevel met houten kroonlijst zijn te zien bij Lage Gouwe 112, 't Anker (Lage Gouwe 150), Korte Tiendeweg 17 en 19, Zeugstraat 74 en Dubbele Buurt 7 (de vier laatste gevels zijn gepleisterd). Soms is een fronton als afdekking toegepast, zoals bij Markt 5, Hoge Gouwe 131, Westhaven 56 en Turfmarkt 112.

Herenhuis Huize het Ossehooft (Westhaven 63) heeft een eenvoudige lijstgevel met een ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl. De hal is versierd met stucwerk en de tochtpui heeft gestucte borstbeelden. Andere voorbeelden van Lodewijk XVI-stijl zijn de kroonlijst met consoles van Dubbele Buurt 9, de dorische kroonlijst van Oosthaven 18 en de ingangspartij in de afgeronde gevelhoek van het gepleisterde pand Westhaven 72.