Exercitiegenootschap, militaire organisatie (vrijkorps), die in de Noordnederlandse Republiek in de 18e eeuw werd opgericht op initiatief van de → patriotten. Het doel was de burgers te bewapenen, zodat zij zich zouden kunnen verzetten tegen het Oranjegezinde leger en tegen de schutterijen.
Het denkbeeld werd uitgewerkt door Van der → Capellen tot den Pol. In 1783 werd het eerste exercitiegenootschap opgericht in Dordrecht. Hierna breidde de beweging zich snel over het land uit; ongeveer 28 000 mensen meldden zich aan. De exercitiegenootschappen verenigden zich tot een landelijke bond, met Utrecht als centrum. Hoewel zij in militair opzicht niet veel betekenden, waren zij in politiek opzicht belangrijk, omdat zij de politieke discussie stimuleerden en het gevoel van nationale eenheid versterkten. De Pruisische interventie van 1787 betekende het einde van de exercitiegenootschappen.
