meestal gesteld tegenover particularisme. In het brede spectrum van het vroege jodendom zijn er, naast meestal met exclusivisme gepaard gaande particularistische stromingen waarin ook het eschatologische heil uitsluitend aan de eigen ‘incrowd’ voorbehouden bleef (bijv. de sectarische geschriften onder de Dode Zee-rollen), ook altijd meer universalistische opvattingen geweest waarin een grotere openheid naar de niet-joodse wereld bestond en het eschatologische heil niet aan niet-joden werd ontzegd (bijv. het Testament van Abraham; zie Abraham-literatuur).
Ook vele vroege rabbijnen deelden deze meer liberale visie. De meest radikale poging tot universalisering van het jodendom in de oudheid is het vroegste christendom geweest, maar die poging heeft dan ook tot een radikale breuk geleid.
