Kasteel van Aemstel (I), ‘t - ‘t Kasteel van Aemstel heeft misschien toch niet, zoals algemeen werd aangenomen, op de plek van de joods-Portugese begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel gestaan, maar in de omgeving van de N.Z. Kolk*. Dit vermoeden rees door een opgraving die door de stadsarcheoloog J.M. Baart en zijn medewerkers in het voorjaar van 1994 werd verricht. Boringen en de toepassing van een nieuwe onderzoeksmethode met radarpeilingen in de bodem in Ouderkerk in 1995 toonden aan dat daar een rechthoekige sloot om een boerenhoeve moet hebben gelegen.
In de opgravingsput aan de N.Z. Kolksteeg echter zijn delen van een versterking te voorschijn gekomen, mogelijk die van de heren van Aemstel. In 1999 werd bij opgravingen opnieuw een muur met twee torens gevonden en ook een hoektoren. Hiermee leek een zich voortslepend historisch probleem over de ligging van het kasteel van Aemstel opgelost. Ofschoon vele oude kronieken en geschiedschrijvers een kasteel van Aemstel in A. situeren, hebben alle recente geschiedschrijvers een dergelijk kasteel in A. verworpen. Vondel* situeert, samen met de oude geschiedschrijvers, het "Slot van Aemstel" in zijn Gijsbrecht aan de IJ-oever. Op de vraag van de heer Van Vooren: "Wat uitkomst wachtghe toch? Ghij zult terstond dit slot van alle kanten zien beladdren en bespringen" antwoordt Gijsbrecht: "Men zal me van het Y zoo lichtelijck niet dwingen, lek heb noch hier en daer veel vrienden op mijn hand. Mijn toeverlaet, naest God, dat is de waterkant". Uit de opgravingen blijkt, dat op een landtong in het IJ een versterking stond. Een deel van de westzijde is blootgelegd.
Aan de basis is de muur 1,85 m dik. Het muurwerk is opgetrokken uit kloostermoppen, geel en rood van kleur. Het zijn grote formaten van 32/30 bij 15/14 bij 8/7 cm. Ofschoon de hele versterking niet opgegraven kan worden, is het mogelijk bij benadering de grootte ervan aan te geven. Het lijkt een vierkant bouwwerk van ca. 22 bij 22 m. In het water voor de westmuur zijn vondsten geborgen die te maken hebben met de bouw van de versterking, zoals een ijzeren avegaar (een soort grote houtboor) en een speciaal type hamer en voorts een zeer opmerkelijke tinnen pelgrimsflacon met op de voorzijde een zittende Maria met kind en op de achterzijde een wapenschild met klimmende leeuw. In 1304, toen de graaf van Holland beval dat alle versterkingen in A. moesten worden afgebroken, zal het kasteel gesloopt zijn. Dendrochronologisch onderzoek (jaarringenonderzoek) van de zware eiken funderingsbalken gaf aan dat het hout dateerde van na 1273. Niet iedereen is ervan overtuigd dat dit het kasteel van Aemstel was. Het kasteel kan beschouwd worden, zoals ook in Vondels Gijsbrecht tot uitdrukking komt, als onderdeel van zowel de lokale als de regionale identiteit van A.
In 1993 werd al de oudste aarden omwalling van A. opgegraven, die langs het kasteel blijkt te lopen. Deze omwalling dateert uit 1301, toen A. voor het eerst, middels een stadsbrief, eigen rechten kreeg en de daarbij behorende ruimtelijke afbakening (zie ook: Stadsmuur). Het opgravingsgebied was rijk aan archeologische sporen. Zo werden bijvoorbeeld pelgrimstekens uit Rome en Wilsnack geborgen. Een gouden munt, geslagen in 1365 (een zogeheten franc à pied), en een fragment van een 14de-eeuws muntweegschaaltje met gewichtje duiden op een zich ontwikkelende geldeconomie en handel in A. Men hoopt de restanten van het kasteel op de een of andere manier voor het nageslacht te bewaren. De gevonden schat werd op een speciale dag in mrt. 1994 aan duizenden belangstellenden getoond. Het Amsterdams Historisch Museum organiseerde in nov. 1994 de expositie "Het kasteel van Aemstel, opgegraven en uitgediept". Het laatste woord over het kasteel van Aemstel is nog niet gesproken.
LIT. Jan M. Baart, Jeruzalem aan de Zeedijk, O.A. 1991, 254; id., De heren van Aemstel terug in Amsterdam, O.A. 1994, 114; id., Eén hoektoren ontdekt van het kasteel van Aemstel, O.A. 1994, 161; Novemberlezingen over het "kasteel" van Amstel, M.A. sept./okt. 1994, 159; Roberto Posar, Save the castle, 1994; Leo van der Meule, Permanente ondergrondse expositie Kasteel Heren van Aemstel, Heemschut juni 1994, 38; J.M. Baart e.a., Het "Kasteel van Amstel": burcht of bruggehoofd?, 1995; P.P. de Baar, Twijfels over het Kasteel van Aemstel, O.A. 1995, 6; J. Baart, Nieuwe feiten over het 'Kolk-kasteel', O.A. 1999, 230.
