Het gesprek is zo oud als de mensheid, de brief. zo oud als het schrift.
I. Egypte
Uit het faraonische Egypte zijn vooral bekend de → Amamabrieven, uit de perzische tijd de ambtelijke in het aramees geschreven brieven onder de papyri van → Elephantine, uit de ptolemaeïsche tijd vele in het grieks geschreven particuliere brieven zowel op papyrus als ostraca. Zeer bekend was blijkens de vele gevonden afschriften de brieven van een koninklijke ambtenaar Hori in antwoord op een brieven die hij van de schrijver Amenemopet ontvangen had (einde 13e eeuw vC = papyrus Anastasi I; engelse vertaling o.a. in ANET 475-479). Er bestonden ook modelbrieven voor het onderwijs aan toekomstige schrijvers. Zie verder: Egypte (Literatuur).
II. Mesopotamië
Uit Mesopotamië zijn vooral bekend
a. sumerische brieven, o.a. de brieven van koning Ibbi-Sin aan de gouverneur van Kazallu (20e eeuw vC, misschien een literaire fictie (engelse vertaling ANEP 480v); hij is ook in schoolteksten overgeleverd,
b. akkadische brieven: de brieven uit het archief van → Mari (17e eeuw vC), brieven uit de tijd van Hammurapi, de → Amarnabrieven, de brieven uit de tijd der Sargoniden. Merkwaardig zijn de brieven die assyrische koningen aan een god schreven om verslag uit te brengen over hun oorlogen. Zie ook sub (III).
Lit. O. Schroeder (RLA 2, 62-68). F. R. Kraus, Briefe aus dem British Museum (Leiden 1964). R. Frankena, id. (ib. 1966).
III. Hethitische brieven.
Afgezien van de in het akkadisch geschreven handelsbrieven van de oudassyrische handelskolonie in Kanis (= Kültepe; uitgave P. van der Meer, Paris 1931) zijn vele brieven bekend uit het archief van → Hattusas.
IV. Ugarit
Brieven uit Ugarit zie Ugarit (Literatuur).
V. In de bijbel
A. Oude testament
1. De eigenlijke brief komt pas voor in de tijd der monarchie. Dat er echter reeds vroeger ook door privé-personen in Palestina werd geschreven blijkt uit de → Amarnabrieven, waarvan er bijna 300 in Palestina/Syrië werden geschreven. Uit de tijd vóór de ballingschap worden in het OT genoemd de brieven van David (2Sm 11,14), van Izebel (1Kg 21,8), van Jehu (2Kg 10,1), van Elia (2Kr 21,12) en twee brieven van Jeremia (Jr 29,1; Bar 6). Verder brieven van buitenlandse vorsten, de aanbevelings-brief voor Naaman (2Kg 5,5), de gelukwens van Merodak-Baladan (2Kg 20,12; Js 39,1) en de dreig-brief van Sanherib (2Kg 19, 14; 2Kr 32,17; Is 37,14). Uit het feit dat dit alleen brieven zijn van koningen en ambtenaren kan men geen negatieve conclusie trekken, alsof alleen in die kringen geschreven werd. Buiten het OT zijn uit deze tijd belangrijk de op ostraca geschreven brieven van → Lakis en de brief van een boer aan een koning van Juda (Jozia?) uit de 7e eeuw vC (vgl. J. Naveh, IEJ 10, 1960, 129-139, en E. Vogt, Bb 42, 1961, 135v).
2. Uit de tijd na de ballingschap (perzische tijd) zijn o.a. bekend de brieven van de gedeporteerden aan de overheid in Jeruzalem (Bar 1,10), de Purim-brief (Est 9,20), de brieven en documenten in Dn 3,31(98) en Ezr (1,2-4; 4,9-6,12; 7,12-26). Evenals de brieven van → Elefantine zijn deze documenten in het aramees geschreven. In de papyri van Elefantine vindt men voor het eerst brieven met adres en datum (Cowley nr. 42).
3. Uit de hellenistische tijd zijn verschillende brieven en documenten bewaard in 1M en 2M, n.1. van joden (1,5,10-13; 12,6-18; 11,1,1-2,19) en vooral van syrische koningen (1,10,18-20.25-45; 11,30-37; 13, 36-40; 15,2-9), van de Romeinen (1,8,23-32; 15,1524), Spartanen (1,12,20-23; 14,20-23) en de verschillende vredesverdragen (11,11). Wat de vorm betreft is er weinig veranderd; de oude zegenwens salom wordt nu grieks χαιρειν. Op het einde echter
wordt, evenals in 2M 11,21.33.38 een slotformule ερρωσθε υγιαινετε (elders ευτυχει) geplaatst.
B. Nieuwe testament
Het NT bevat de brieven van → Paulus, de → katholieke brieven, de brieven van het aposteldecreet, de als brief gedachte Openb (1,4) met de zeven brieven aan de zeven kerken, en tenslotte de brieven van Lysias (Hand 23,26). Verder noemen Hand 9,2 en 22,5 de geloofs- brieven van Saulus, terwijl ook op andere plaatsen van aanbevelings- brievenen sprake is (Hand 18,27; 28,21; 1Cor 16,3; 2Cor 3,1; vgl. Rom 16,1). Waarschijnlijk hebben de apostelen, vooral Paulus, nog andere brieven geschreven die niet bewaard gebleven zijn (1Cor 5,9; 2Cor 10,9w). De grote brieven werden volgens toenmalige gewoonte gedicteerd (vgl. Rom 16,22; Gal 6,22; 1Cor 16,21; Col 4,18; 2Th 3,17), waarbij soms aan de secretaris een grote vrijheid werd gelaten (zie de studie van Eschlimann; Lit.) de kleinere persoonlijk geschreven, zoals Flm, 2Jo en 3Jo. In de vorm is hier weinig veranderd; de zegenwens χαιρειν wordt evenwel χαρις en krijgt met het toegevoegde ειρηνη een diepe theologische inhoud.
Lit. P.. Wendland, Die urchristlichen Literaturformen (Tübingen 21912). G. Beer, Zur israelitisch-jüdischen Briefliteratur (BWAT 13, 1913, 20vv). O. Roller, Das Formiilar der paulinischen Briefe (Stuttgart 1933). P. Eschliman, La rédaction des Épîtres pauliniennes (RB 53, 1946, 185-196). [v. d. Bom]
VI. De brieven bij de Grieken en Romeinen. Homerus spreekt niet over het schrift, maar in het Bellerophontes-verhaal (Ilias 6, 155-195) kan hij het brief-motief niet vermijden. Herodotus en Thucydides geven in hun eigen stijl omgezette brieven van vorstelijke en andere personen. Tot literair genre, dat met de echte brief alleen de vorm gemeen heeft, werd de brief bij → Isocrates; hij schrijft een ’open brief’ aan koning Philippus van Macedonië. Spoedig daarna, met als hoogtepunt de 1e eeuw vC, ontstond blijkbaar een grote vraag naar brieven van bekende persoonlijkheden, vorsten, geleerden, dichters en redenaars, en aan deze vraag werd voldaan. Sinds Richard Bentley in 1699 in zijn Dissertation upon the Epistles of Phalaris de onechtheid bewees van de 148 brieven van de beruchte tyran van Agrigentum, staat men terecht sceptisch tegenover dergelijke correspondentie. De overgeleverde brieven van Solon, Themistocles, Aristides, Socratici, Cynici en de grote tragici zijn zeker onecht; omstreden is de echtheid van sommige brieven van bv. Isocrates, → Demosthenes en → Plato, van wie vooral de zevende brief bekend en belangrijk is. Verzameld en uitgegeven werden ook de talrijke brieven van → Libanius en keizer Julianus.
Verhandelingen over een wetenschappelijk of literair onderwerp in briefvorm schreven o.a. → Epicurus en → Dionysius van Halicarnassus. Geheel buiten de historische werkelijkheid staan de retorische brieven van bv. → Aelianus, Alciphron en Aristaenetus, die gefingeerde vertegenwoordigers van bepaalde beroepen of bevolkingsklassen aan het woord laten. Laat zijn de handleidingen voor het schrijven van brieven die op naam van → Demetrius van Phalerum en Libanius of → Proclus zijn overgeleverd; hierin worden 21, 41 of zelfs 113 typen onderscheiden en met voorbeelden toegelicht. Door papyrusvondsten in Egypte bezitten we nog duizenden brieven uit de oudheid (3e eeuw vC - 6e eeuw nC) in originali. Ze zijn zeer belangrijk voor onze kennis van de taal, de sociale en economische toestanden in Egypte, vooral in de hellenistische tijd. Bij de Romeinen vinden we bijna al de genoemde soorten terug. Nepos heeft ons een fragment bewaard van een brief van Comelia, de moeder van Tiberius Gracchus, aan haar zoon. Uitgegeven werd de omvangrijke correspondentie van → Cicero, verder die van → Plinius minor en van Fronto. Voor verhandelingen kozen de briefvorm → Horatius, Seneca en Symmachus. Gefingeerde brieven tenslotte, geschreven zoals men zich voorstelde dat de schrijver ze geschreven zou hebben, bezitten we van → Ovidius.
Lit. Uitg. R. Hercher, Epistolographi graeci (Paris 1873;
alle in het grieks bewaarde brieven behalve die op papyri). V. Weichert, Demetrii Typi epistolici et Libanii Characteres epistolares (Leipzig 1910). M. Hofmann, Antike Briefe (München 1935; bloemlezing met duitse vertaling).
Zie verder de in het artikel genoemde auteurs. - J. Sykutris (PRE Suppl. 5, 1931, 185-220. - H. Peter, Der B. in der römischen Literatur (Abh. Sachs. Ges. Wiss., Philol.-hist. Klasse, 1901). H. Koskenniemi, Studiën zur Idee und Phraseologie des griechischen B.es (Ann. Acad. Scient. Fennicae B 102, 2, Helsinki 1956). [Ros]
VII. In het geijkte formulier (begin- en slotformules) ontstaan bij de christenen (sedert Paulus) veranderingen. In de tijd na de apostelen wordt in de christelijke literatuur de briefvorm dikwijls gebezigd. Zijn de brieven van Ignatius echte brieven, de z.g. brief van Barnabas is een theologische verhandeling zonder briefkarakter, en de 2e brief van Clemens is het oudste voorbeeld van een christelijke preek. Vervalsingen, dikwijls met pieuze oogmerken, treden ook in het epistolaire genre op (bv. de briefwisseling tussen Paulus en Seneca). Enkele martyria (bv. van Polycarpus en van de martelaren van Lyon) hebben de briefvorm. Sedert de 2e eeuw vinden we bisschoppelijke brieven, bv. van Dionysius van Corinthe en van de bisschoppen van Alexandrië. Hoogtepunten vormen de literair zeer verzorgde brieven van de cappadocische kerkvaders, van Synesius van Cyrene en Isidorus van Pelusium. Op papyrus in Egypte zijn een aantal privé-brieven van christenen gevonden.
Lit. H, Leclercq (DAL 8, 2683-2685). J. Schneider (RAC 2, 574-580). [Bartelink]
