(1686, uit het Grieks) vuurtoren, kustlicht
Ooit was Pharos een eiland voor de kust van Egypte, bij de plaats die wij nu kennen als Alexandrië. Maar sinds eeuwen is het met een dijk vastgehecht aan het vasteland, een verbinding die later is verzand. Daarom staat Pharos op kaarten allang niet meer aangegeven als een eiland - het is een onderdeel van de haven van Alexandrië geworden, op de plaats waar nu fort Kait Bey ligt.
Pharos was al in de vroege oudheid bekend. Homerus vermeldt dat Menelaos er twintig dagen zat te wachten op een gunstige wind. De overlevering wil dat Menelaos er aan een grijsaard vroeg: 'Welk eiland is dit?' Waarop de oude man antwoordde: 'Pharao's' - ofwel: van de farao. Menelaos verstond het niet goed en herhaalde: 'Pharos?' De grijsaard knikte en vereeuwigde daarmee de naam van dit eilandje, dat later een van de Zeven Wereldwonderen zou herbergen.
Dit laatste was indirect te danken aan Alexander de Grote. In 332 veroverde de onstuimige Macedoniër Egypte op de Perzen. Toen hij langs Rhacotis marcheerde, een vissersdorpje aan de monding van de Nijl ter hoogte van Pharos, zag hij meteen dat dit de ideale locatie was voor een haven. Hij gaf opdracht er een stad te bouwen, die hij Alexandrië doopte - een van de vele steden die Alexander naar zichzelf noemde.
Alexandrië werd ontworpen door Dinocrates van Rhodos en kreeg twee havens: aan de west- en aan de oostkant van de stad. Er werd een dam gelegd naar Pharos, dat daardoor onderdeel werd van de oostelijke haven.
Naarmate de scheepvaart op Alexandrië toenam, groeide de behoefte aan een baken. Juist dit deel van de Egyptische kust was zeer vlak en zonder herkenningspunten. Bovendien moesten de schepen veel klippen en zandbanken zien te omzeilen. Daarom begon men in 297 v.Chr. in opdracht van Ptolemaeus 1 (305-282 v.Chr.) met de bouw van een enorme vuurtoren op het eiland Pharos.
Wie de architect was, is niet zeker. Een tekst op de toren vermeldde de naam Sostratus. Nu was het in de oudheid zeker geen gebruik dat een architect zijn naam op een gebouw zet te. Die eer was voorbehouden aan de monarch of aan de geldschieter. J?aarom heeft die tekst op de vuurtoren sinds de oudheid vele pennen in beweging gebracht. Lucianus (±120- ±180 n.Chr.) droeg deze oplossing aan: Sostratus beitelde zijn naam in een steen en bepleisterde die met kalk, waarop hij Ptolemaeus' naam zette - wetend dat de kalk mettertijd zou vergaan, waardoor zijn naam zou worden blootgelegd voor het nageslacht. Veel waarschijnlijker is echter dat Sostratus helemaal niet de architect was, maar de hoveling die de vuurtoren financierde.
Hoe dan ook, op Pharos werd een vuurtoren neergezet die waarschijnlijk rno meter hoog was. Het gebouw bestond uit drie geledingen en werd tijdens het bewind van Ptolemaeus II (284-246 v.Chr.) voltooid. Op de top stond Zeus. De vuurtoren op Pharos genoot al spoedig grote faam. De verhalen erover werden steeds gekker. Zo vermeldde Epiphases dat de toren maar liefst 559 meter hoog was! Een ander schreef dat je het licht van de toren al op 480 kilometer afstand kon zien; ruim 50 kilometer is een stuk reëler. Dat licht was overigens afkomstig van een groot vuur dat door gepolijste koperen platen werd gereflecteerd.
Uit mozaïeken en munten blijkt dat de vuurtoren van Pharos al snel model stond voor andere vuurtorens in de GrieksRomeinse wereld. Vanaf de eerste eeuw n.Chr. werden die kustlichten aangeduid als pharos of, in het Latijn, pharus.
In de 16de eeuw werd dit begrip overgenomen in het Engels en Frans. Phare is in het Frans nog steeds het gewone woord voor vuurtoren, in het Engels moest pharos op den duur plaatsmaken voor lighthouse. Bij ons zijn vuurtoren (1634) en pharos tot ver in de 19de eeuw naast elkaar gebruikt, waarbij pharos soms ook wordt aangetroffen als faro, farus of pharus. In 956 n.Chr. raakte de vuurtoren van Pharos zwaar beschadigd bij een aardbeving. De bevingen van 1303 en 1323 deden het bouwwerk vervolgens de das om. Op de ruïnes van de vuurtoren werd in de 15de eeuw een fort neergezet, dat in niets meer herinnert aan het Wereldwonder dat zoveel zeelieden tot baken heeft gediend.
Engels Pharos (1552); Duits Pharus (1732); Frans phare (1546).
Een verwant begrip is brandaris, waarmee onder meer een grote scheepslantaarn werd aangeduid. Dit woord is afgeleid van de Brandaris, de bekende vuurtoren op Terschelling. Deze vuurtoren is op zijn beurt genoemd naar Sint Brandaan, de Ierse abt uit de 5de eeuw die een jarenlange zeereis zou hebben gemaakt.
PHAROS: Homerus (vert. De Roy van Zuydewijn, 1992) Odyssee IV, 3S4 e.v.; Plinius (ed. Bostock & Riley, 1855-1857) Nat. Hist XXXVI, 18; Hoogstraten Groot alg. hist. wdb. 6 (1733) 184; F. Kluge Seemannssprache (1911) 537 (Leuchtturm); WNT XII' (1931) 1468, & XXIII (1987) 1469-1470 (vuurtoren); Clayton & Price Seven wonders of the ancient world (1988) 138-157; Veen Etym. wdb. (1989) 260 (farus); OED (19932); Rey Dict hist longue franç. (19942) 1499-1500.
