(1899, uit het Engels) vervormende kogel
Dum Dum ligt acht kilometer ten noordoosten van Calcutta in India. De plaats ontstond uit een militair kampement dat de Britten hier aan het eind van de 18de eeuw bouwden. Ze zetten er ook een patronenfabriek neer, wat Dum Dum in de 19de eeuw de bijnaam 'Woolwich of India' bezorgde, naar de buitenwijk van Londen waar de Royal Gun Factory was gevestigd.
Dum Dum heeft zijn naam vereeuwigd in de dumdumkogel, maar die is daar niet uitgevonden. Het was allang bekend dat kogels met bijgevijlde punt grote schade aanrichten doordat de kogel in het lichaam vervormt. Al na de slag bij Waterloo werden de Britten ervan beschuldigd met zulke kogels te hebben geschoten, en ook jagers gebruikten ze. Maar dat waren kogels die met de hand waren bijgevijld en niet machinaal vervaardigd.
Het eerste patent op zo'n vervormende kogel werd in 1891 gedeponeerd door de Britse generaal-majoor J.W. Tweedie. Hij had een kogel uitgevonden met een holle en een met een zachte punt. Jagers begroetten de uitvinding met enthousiasme en ook het Britse leger toonde interesse.
Die belangstelling nam toe na een strafexpeditie in 1895 in Chitral, een stad op de grens van Afghanistan en Brits-Indië. Daar waren de Britse soldaten toegerust met een nieuw type geweer: de klein kaliber Lee-Metford M89. Tot hun stomme verbazing zagen ze dat de woeste bergbewoners gewoon doorliepen als ze waren geraakt. De stopping-power van de kogels van de Lee-Metford bleek veel te klein. Naderhand leidde dit tot boze brieven in The Times.
Het Royal Laboratory in Woolwich begon nu te experimenteren met vervormende kogels. Tweedie's kogel met een holle punt bleek het meest effectief en men besloot een partij naar India te sturen om ze uit te proberen. In de literatuur wordt deze kogel de Tweedie bullet genoemd.
Inmiddels experimenteerde ook de patronenfabriek in Oum Dum met vervormende kogels. Aanvankelijk beperkte men zich tot het bijvijlen van de loden punt, maar in 1897 nam kapitein Neville Sneyd Bertie-Clay, opzichter in Dum Dum, patent op een kogel die verdacht veel op de Tweedie bullet leek.
Op 12 december 1896 werd Bertie-Clay's kogel gedemonstreerd op de jaarlijkse rifle meeting in Meerut, in India. De kogels werden met een Lee-Metford afgeschoten op een dood schaap. Ze veroorzaakten slechts een klein inschotgat, maar een vuistgroot uitschotgat. Beenderen werden vergruizeld, ingewanden spatten uit elkaar. 'De Britse soldaat', sprak kolonel Hili enthousiast, 'heeft hiermee het beste geweer en 's werelds meest effectieve kogel in handen.'
Het gezag in Brits-Indië gaf de patronenfabriek in Dum Dum toestemming om de kogel te gaan produceren. Officieel heette het patroon 'Cartridge, SA Bali, .303 inch, Cordite, Mk II Special', maar gemakshalve sprak men van dum-dum bullet, wat al snel werd verkort tot dum-dum. Binnen een paar jaar werd deze naam geleend in onder meer het Frans, Duits, Nederlands, Spaans en Italiaans.
Generaal-majoor Tweedie had vreselijk de pest in: hij had gewild dat de kogel naar hem was genoemd en hij beschuldigde Bertie-Clay van plagiaat. Een en ander leidde in 1897- 1898 tot een onverkwikkelijke discussie tussen Tweedie en Bertie-Clay in The Engineer, waarin Bertie-Clay toegaf dat hij slechts Tweedie's kogel op enkele punten had verbeterd.
De Britten gebruikten de kogel tegen opstandige Indiërs, in de slag bij Omdurman in de Soedanoorlog (waarbij maar liefst ro.ooo Soedanezen het leven lieten, tegen 500 Engelsen) en in de Boerenoorlog, hoewel ze dat laatste indertijd hardnekkig ontkenden. Intussen nam internationaal de druk toe om de kogel te verbieden. Op 29 juli 1899, tijdens de eerste Haagse vredesconferentie, werd een resolutie aangenomen die het gebruik verbood van 'kogels die zich gemakkelijk in het menselijk lichaam uitzetten of zich platdrukken, zoals kogels met een harde mantel die de kern niet geheel omgeeft of die van insnijdingen zijn voorzien'. Alleen Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Portugal stemden tegen.
Wel besloten de Britten voortaan met de kogels alleen op wilden te schieten, niet op Europeanen. Britse soldaten kregen twee soorten kogels mee: dumdums en gewone. Maar in Afrika, waar de Britten het ook nogal eens aan de stok hadden met Duitsers en Fransen, greep men soms naar de verkeerde munitie. Bovendien bleek de dumdumkogel op lange afstand niet erg nauwkeurig.
Daarom besloten de Britten op 13 november 1902 de produktie van dumdumkogels stop te zetten, in Woolwich en in Dum Dum. Niet dat de kogels daarna nooit meer zijn gebruikt, want er moest nog een flinke voorraad worden weggewerkt. Bovendien waren ook anderen ze gaan maken, zelfs in landen die fel hadden geprotesteerd tegen het Britse gebruik van dumdumkogels.
Engels dum-dum (bullet) (1897); Duits Dumdum(geschojî)(1898); Frans dum-dum (1899).
Een al oudere 'verfijning' van het handvuurwapen is de bajonet, het lange mes dat aan de loop van een geweer kan worden bevestigd. Als de munitie op was of de strijd uitliep op een lijf-aan-lijfgevecht, kon de soldaat proberen met de bajonet op het geweer zijn directe tegenstander op afstand te houden of te doorsteken. De naam gaat terug op de stad Bayonne in het uiterste zuidwesten van Frankrijk, waar dit wapen in de 16de eeuw voor het eerst is geproduceerd of bedacht. De praktische kliksluiting waarmee de bajonet op het geweer wordt bevestigd, heeft als bajonetsluiting vele vreedzame toepassingen gevonden.
DUMDUMKOGEL: Vivat's ency. 3 (1901) 2345 Yule & Burnell Hobson-jobson (19032) 330; Ency. Brit.11 6 (1910) 251-252 (ChitraQ, & 8 (1910) 661-662; Winkler Prins5 6 (1934) 574; Ency. Brit.15 111 (1981) 702; Niel Pilfold, 'Dumdum', in: Handgunner magazine (1988) 9-23, 39-61; OED (19932); Petit Robert (19932) 693. Met dank aan J.H.P. Waterman (Beverwijk) en J.H. van Meurs (Zaandam).
