onbruikbare baksteen
Arius zou in zijn leven drie keer worden geëxcommuniceerd. Hij werd omstreeks 250 na Christus in Libië geboren en het grootste conflict speelde in 323, toen Arius al tegen de zeventig liep. Arius was in die tijd priester van de Baucalis, een van de voornaamste kerken van Alexandrië. Hij was ervan overtuigd dat de Zoon van God niet eeuwig was, maar geschapen en veranderlijk. Met andere woorden: Christus was geen ware god en niet gelijk aan zijn Vader.
In 324 zette Arius zijn standpunten in versvorm uiteen in het boek Thalia, 'Het gastmaal'. Hij kreeg een grote aanhang en er ontstond een heftige theologische strijd. Op 20 mei 325 besloot het concilie van Nicaea, met slechts twee stemmen tegen, Arius te verbannen. Zijn boek werd verboden - het eerste formele verbod van een boek door de katholieke kerk. Later deed keizer Constantijn er nog een schepje bovenop: wie betrapt werd met de Thalia op zak, kreeg de doodstraf.
Arius zelf had geluk. Constantina, de zuster van de keizer, was onder de indruk van zijn ideeën en in 335 werd de zaak tegen de godgeleerde opnieuw geopend. Het arianisme werd tijdelijk geaccepteerd en zou in het Oosten nog eeuwen voortsudderen. Arius stierf datzelfde jaar in Constantinopel, volgens de overlevering de avond voordat hij voor het eerst de hostie weer mocht ontvangen.
In eerste instantie betekende Ariaan natuurlijk niets anders dan aanhanger van Arius. En in het Engels, Frans of Duits heeft het nooit iets anders betekend. Maar in het Nederlands kwamen er in de loop der tijd verschillende betekenissen bij. 'By 't Ariaensdom gelt geen wettigh, maer 't ontwettigh', schreef Vondel in 1663 en tegen die tijd werd Ariaan in het Nederlands gebruikt als scheldwoord. Het betekende 'ketter' en 'verworpeling', terwijl in de volkstaal zaken die als niet goed of niet bruikbaar werden afgekeurd, schertsend Arianen werden genoemd.
In de steenfabricage kreeg ariaan (nu zonder hoofdletter) een heel bepaalde betekenis: 'beschadigde en voor het doel onbruikbare baksteen, als uitschot beschouwd'. Het WNT is nog gedetailleerder: 'Baksteenen, tot de betere soorten behoorende, die bij de schifting worden uitgeschoten, omdat zij ˜f door minder goede kleur of onvoldoende hardheid ongeschikt zijn om tot gevelsteenen te dienen, ˜f bij het bakken in de hoeken of kanten beschadigd en onbruikbaar geworden zijn.'
Het arianisme zelf is nooit helemaal verdwenen. Sporen ervan zijn terug te vinden in de leer van de Jehova's Getuigen. Zij beschouwen Arius dan ook als een voorganger van hun stichter C.T. Russell.
Vergelijk koksiaan
