(1) bedrogen echtgenoot; hoorndrager* . Wellicht ontleend aan het Frans waar ‘cucuault’ koekoeksvader betekent, of: de vogel die een koekoeksjong ondergeschoven krijgt. Van de koekoek weten we dat hij zijn eieren in andermans nest legt. Het verband tussen buitenechtelijke seks en de koekoek is al eeuwenoud.
In de betekenis van ‘bedrogen echtgenoot’ komt het woord al voor bij Constantijn Huygens (zeventiende eeuw). ‘Kochel’ of ‘kochelt’ zijn varianten die we tegenwoordig niet meer gebruiken. In het Frans wordt een gehuwde man die kans maakt bedrogen te worden een ‘cocu en herbe’ genoemd. Daartegenover staat de effectief bedrogen man of ‘le cocu en gerbe’. Het Engelse ‘cuckold’ voor een bedrogen echtgenoot is afgeleid van ‘cuckoo’ (koekoek). In de komedie ‘Love’s Labours Lost’ van Shakespeare komt het volgende refrein voor: ‘The cuckoo then, on every tree mocks married men; for thus sings he, Cuckoo; Cuckoo, cuckoo: o word of fear, unpleasing to a married ear!’
(2) man die overspel begaat, die met andermans vrouw slaapt*; echtbreker. ‘Dat geit u, echte Bedd; en, Mannen, past op ’t vinckslagh, Daer vlieght een Koeckoeck om.’ schreef Constantijn Huygens al in de zeventiende eeuw.
(3) in vroeger tijden een verhullende benaming voor de duivel. Zijn naam mocht nooit vernoemd worden want dan kon hij volgens het bijgeloof het huishouden wel eens overhoop komen zetten. Bij de oude Germanen was de koekoek de vogel van Donar, de god van de donder
en de bliksem. Na de komst van het christendom werd Donar met de duivel geassocieerd. Zie ook de opmerkingen onder bok* en droes*. Dit eufemisme leeft nog voort in uitdrukkingen zoals ‘dank je de koekoek’ (dat gaat niet door) en ‘dat haal je de koekoek’ (natuurlijk is dat zo). Volgens Stoett moeten we deze laatste uitdrukking lezen als: ‘De duivel moge je erom halen dat dit zo is’. Een verouderde uitroep van verbazing is ‘bij gans koekoek’.
As men vande koeckoeck praet, is hyder ghemeenelijck ontrent.
G. C. van Santen: Lichte Wigger.1617, geciteerd in WNT
‘Machtsvertoon en charme dat is een combinatie die zelfs het meest vergrendelde dameshart doet openspringen. Een beetje gênant is dat wel. Mannen zijn wat dat betreft onbaatzuchtiger. Een man is al tevreden als een vrouw vriendelijk voor hem is en als ze er aardig uitziet.’ Dank je de koekoek, onbaatzuchtiger!
Opzij, maart 1988
Volgens Arjan Peters barst dus de hele universiteit in lachen uit als hij, Arjan Peters, de schrijver Harry Mulisch naar de universiteit stuurt. Dat haalt je de koekoek als Mulisch bij Arjan Peters in de literatuur zou zijn onderwezen.
De Groene Amsterdammer, 21-10-98
