1. (Gerbergnisse, Nesse, Ter Nisse). Dorp binnen de nieuwe gemeente Borsele, Zuid-Beveland; 504 inw. (1980); vóór de gemeentelijke herindeling op 1 januari 1970 een zelfstandige gemeente.
Het dorp ligt in de polder De Breede Watering Bewesten Yerseke, aan de noordzijde van de vroegere zeearm De Zwake, die het eiland → Borssele van Zuid-Beveland scheidde.
Nisse is een van de mooiste dorpen in Zeeland en valt om die reden met recht onder ‘Beschermde Stads- en Dorpsgezichten’.
Wapen:
Dit is een wapen van het geslacht Van der → Nisse; het komt al voor op de wapenkaart van Smallegange. Alleen worden sinds de wapenbevestiging van 31 juli 1817 de lelies meestal met afgesneden voet afgebeeld wat echter te wijten is aan de toenmalige, wat ontaarde heraldische tekenstijl. In de 18e eeuw werd het wapen gedekt met een parelkroon en had het twee eenhoorns als schildhouder.
Vlag:
De vlag van Nisse bestaat uit drie banen, geel-groen-rood, dus de wapenkleuren. Deze vlag werd bij raadsbesluit van 26 maart 1954 ingesteld.
Monumenten:
Nisse heeft een zeer fraai dorpsplein waarin een → vate of wed en in het midden van het plein een 18e-eeuwse hardstenen pomp.
Aan de zuidzijde staat de monumentale Mariakerk(N.H.), in 1425 gebouwd ter vervanging van een oudere voorganger, waarvan de laat 14e-eeuwse toren is overgebleven. De slanke toren droeg tot 1805 nog een spits met vier karakteristiek Zuidbevelandse hoektorentjes. Het interieur van de kerk is zeer bezienswaardig. Er zijn muurschilderingen die het leven van de H. Maria en St.-Christoffel voorstellen; voorts veel houtsnijwerk, zoals een laat-gotisch gesneden hek uit ca. 1525, een gotische ambachtsherenbank en twaalf houten apostelbeelden, die de beeldenstorm hebben overleefd. Het oorspronkelijke orgel (1788) uit de kerk staat thans in die van Heinkenszand.
In 1921 werd de kerk van Nisse gerestaureerd door H. van der Kloot Meyburg.
Aan het verdwenen slot Nisse herinneren het toegangshek uit 1760 (Lodewijk XVe-stijl) en de in reliëf nog aanwezige grachten. Nabij het kasteelterrein ligt een ‘vluchtberg’ (→ werf) waarin we waarschijnlijk een uit de 12e/13e eeuw daterende versterking moeten zien als voorganger van het latere kasteel. Een tweede vluchtberg op het grondgebied van de oude heerlijkheid Nisse ligt ver oostelijk, dicht bij ’s-Gravenpolder.
In de omgeving van Nisse liggen verschillende natuurmonumenten: ca. 15 ha bloemdijken (Staatsnatuurreservaat), een ‘ganzenreservaat’ en een tijdens de herverkaveling gespaard gebleven heggenlandschap. De Zwaakse Weel (voor een deel eigendom van de Ver. tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland) ligt niet ver ten zuidoosten van de oude gemeentegrens van Nisse en ’s Gravenpolder. Dichtbij de Zwaakse Weel is de monumentale hofstede de ‘Mooie Staak’ gelegen.
Geschiedenis:
De heerlijkheid Nisse behoorde in het midden van de 12e eeuw aan het geslacht Borssele. Door verbeurdverklaring kwam zij echter in andere handen en behoorde o.a. in 1321 aan Otto van Buren, zwager van graaf Willem III.
Nisse was reeds kort voor 1196 een parochie. Bij de verdeling van de dochterkerken van de Westmonster te Middelburg viel Nisse toe aan de St.-Paulusabdij te Utrecht. In het deel van Nisse dat ten zuiden van de Zwake lag, stond een kapel in de Onzer Vrouwen Stellepolder, waarvan mag worden aangenomen dat ze ook aan de H. Maagd was gewijd. De kerk te Nisse had St.-Hubertus tot patroonheilige.
Bij de ‘troebelen’ in Goes van 1657 werd Gillis van der Nisse door een musketkogel gedood.
Na de Reformatie werd Nisse tot 1666 gecombineerd met Sinoutskerke. Als eerste predikant kwam in 1578 Ludovicus Willemot Hyperius (v. Iperen), een Vlaming, zoals zovele van de eerste predikanten in Zeeland. Hij werd door de classis gebruikt voor allerlei gewichtige zendingen. Men zond hem o.a. in 1580 naar Vlaanderen om predikanten te bezoeken. Later werd hij uitgeleend aan Dixmuiden, waarover de baljuw en schepenen van Nisse zich gingen beklagen. Eind 1580 is hij gestorven.
2. (Oud-Nisse). Verdwenen gehucht tussen Ellewoutsdijk en Oudelande, in de → Ellewoutsdijkpolder, Zuid-Beveland.
LITERATUUR
C. Dekker, Zuid-Beveland { + losse overzichtskaarten). Grijpink, Register op de parochieën. H. Janse, Kerken en torens. Kok, Zeeuwsepatrocinia. S. Muller Hz., De indeeling van het bisdom. Por, Middeleeuwsch beeldhouwwerk te Nisse. Zelandia Illustrata X, 94-95. Van Mieris, Groot Charterboek III, 269. Van der Muelen, Van der Nisse, 65-66.
