(Fr. id.). Hoofdplaats van Smallingerland (13 464 inw.).
Naam afgeleid van het riviertje de Drait of Dracht.GESCHIEDENIS. In de M.E. lagen hier twee boerendorpjes, Noorderen Zuider-D., elk met een eigen kerk, verbonden door de Lijkweg.
I km oostwaarts beschermde een leidijk de akkers tegen het water uit de hoogvenen; 1 km westwaarts beschermde de Hoge weg de dorpen tegen winterse hoge waterstanden. In 1641 is de Drachtster Compagnonsvaart gegraven; ter plaatse ongeveer van de leidijk de N. en Z. Dwarsvaart en loodrecht daarop tal van wijken. Langs Compagnonsvaart en dwarsvaarten ontstond de veenkolonie: het nieuwe dorp D. werd een dubbele kruisbuurt. In 1743 vervangt de nieuwe herv. kerk aan de vaart de oude kerkjes (waaraan N. en Z. kerkhof herinneren). Ca. 1800 was het veen afgegraven; D. telde toen (1815) 2930 inw.
Pas na 1850 begint een nieuwe opbloei; in de industrie (12 molens, kalkovens, tabaksfabrieken) werkten 1864 274 arbeiders. Scheepvaart en handel (weekmarkt) floreerden, D. werd winkelcentrum. In 1900 had D. 6418 inw. en was allang het grootste dorp van Frl.
HEDENDAAGSE TOESTAND. Tot 1945 gaat de ontwikkeling geleidelijk; daarna spande het gemeentebestuur, met een actieve industriecommissie, alle krachten in voor vestiging van industrieën. Er werd in het noordwesten een industrieterrein aangelegd en een industrieflatgebouw. Een succes was de vestiging van Philips’ industriegroep Kleine Apparaten (personeel 1700). Verder zijn belangrijk: Ned. Balataindustrie (130), Betonfabriek Gebr.
Kijlstra (120), Matrassenfabriek ‘Union’ (80), Duplicatorfabriek Hadewe (80), Stoomtimmerfabriek v.h. A. K. v. d. Veen (70), Drachtster leder- en latexfabriek (60), Schuil Duimstokkenfabriek (60), Sluis’ Machinefabriek (60), ‘Lijempf’ Melkproducten (60), Drukkerij
N.V. Laverman (40), id. Gebr. Folkertsma (10), v. Slageren en Visser Carrosseriefabriek (10), Matrassenfabriek A.K.O. (20), Kok Meubelindustrie (15), Houtwarenfabriek Hodeka (20), Lammers Apparatenfabriek (10). In 1947 werkten in de industrie in D. ca. 600 personen, in 1957 bijna 3000. De bevolking groeide in die tijd van ruim 9000 tot ruim 13 000. Dit bracht nijpend woningtekort; na 1945 zijn er meer dan 1500 nieuwe woningen gekomen en meer dan 20 km nieuwe straten. De oude kruisbuurt is vrijwel opgevuld en het uitbreidingsplan rekent op ca. 35 000 zielen in 1980; het dorp zal dan O.-W. lopen van Ureterper verlaat tot Hoge weg en N.-Z. van de Folgeren tot Rijksweg 43.
VERKEER. Voor verkeer te land zijn belangrijk Rijksweg 43 (Afsluitdijk-Groningen 1958) en Rijksweg 43a van D. naar Quatrebras. Het industrieterrein heeft spoorwegverbinding voor goederenvervoer met Groningen. — Voor verkeer te water is in aanleg een kanaal voor schepen tot 600 t van de Kruiswaters naar een ruime nieuwe haven. De veranderingen in
D. blijken ook uit de enquête over de taal van het schoolkind; de overige dorpen van Smallingerland spreken voor 99 pct. Fr., in D. maar 87 pct.
ONDERWIJS. D. heeft vier kleuterscholen, 4 openb., 2 chr. nat., 1 c.v.o., x r.k., 1 geref. lagere school; een openb., een chr. b.l.o.school; een openb., een chr. uloschool. D. is centrum van voortgezet onderwijs met een lagere technische school, een rijks-h.b.s. sedert 1920 (na 1947 lyceum), chr. h.b.s., rijkslandbouwwinterschool, landbouwhuishoudschool met leraressenopleiding, middelbare handelsavondschool, rijks- en chr. kweekschool voor onderwijzers. In oprichting zijn een chr. huishoudschool en een chr. lagere technische school.
KERKELIJK LEVEN. Naast de herv. kerk zijn er een ‘kapel’ van de orthodox hervormden, 2 geref. kerken, 1 geref. kerk art. 31 K.O., 1 chr. geref. kerk, doopsgez. kerk, baptistenkerk en gebouwen van de chr. geref. gemeente, het Apostolisch Gen. en het Leger des Heils. Tot 1933 woonden in D. slechts enkele rooms-katholieken. Toen werd er een r.k. centrum van de minderbroeders gevestigd en twee jaar later van de zusters karmelietessen; sedert 1937 zijn deze centra twee kloosters. Verder sedert 1943 een r.k. verpleeghuis en kraaminrichting van de franciscanessen van Heerlen. D. telde op 1.4.1957 4952 hervormden, 3875 gereformeerden. 310 doopsgezinden, 342 rooms-katholieken, 706 leden van overige kerkgenootschappen en 3270 onkerkelijken.
MONUMENTEN. Op de Voorlopige Monumentenlijst staan slechts: de herv. kerk met op de torenspits het niet-officiële wapen van D. (drie gekroonde turven), de doopsgez. kerk, de hoekhuizen aan het begin van de Zuiderbuurt en het zgn. Bleekerhûs (Oudheidkamer) . GEBOUWEN. Sedert 1954 werkt in een semi-permanent gebouw het prot. ziekenhuis met 170 bedden. Bij de Openbare Leeszaal is een jeugdleeszaal in voorbereiding; het uitgestrekte bejaardencentrum ‘Rispinge’ kwam 1957 gereed. — Het uitbreidingsplan bevat nieuw gemeentehuis, postkantoor, ziekenhuis en schouwburg. Grote zaalruimte wordt pijnlijk gemist, maar de gunstige ligging (waterland en bos) staat daartegenover. Tot D. behoren de buurschappen: Buitenst Verlaat, Ureterperverlaat, Zuiderheide en Folgeren.
Voor het wapen van D., -> Dorpswapens. w., M. Zie: J. G. van Blom, De opkomst van het vlek D. (1840); Gids voor D. en omstreken (1925); Smellingeraland (1944); Bijdr. Kerkg. Frl. (1951); Hepkema, Memories, 561; Reg. Leeuw.
Cour., 46; Repert., 183; Leeuw. Cour. (9.10.1954; 12.5.1956).
Drachtster Courant. Opgericht 26.5.1864. Streekblad voor O. Frl., eerst in liberale, na de overgang naar drukkerij Laverman (1909) in radicale geest. Oudheidkamer ‘Bleekerhûs’. In 1952 ingericht in het huis van 1806, waar vroeger dokter W.
H. Bleeker woonde. De verzameling bevat herinneringen aan de veenarbeid, topografica (o.a. schetsen van Ids Wiersma), collectie vuurstenen werktuigen van dokter J. Siebenga, tekeningen enz. van Pier Pander, een volkskundeverzameling van N. J. Waringa.
Zie: Drachtster Courant (27.6; 18.7; 29.7; 15.8; 26.8; 29.8; 3.9; 9.12.1952; 4.12.1956; 5.2.1957); Leeuw. Cour. (6.7; 5.9.1952); Fr. Koerier (30.8; 5.9.1952).