Naam van middeleeuwse nederzetting, adellijk geslacht, heerlijkheid en slot; ook Saenden, Out-Saenden, Oud-Zaanden etc. genoemd. Zie ook: ➝ Archeologie 3. en ➝ Bestuur- en rechtspraak 1.2.1.
De eerste geschreven literatuur over de nederzetting Zaanden dateert uit 1640; Hendrik ➝ Soeteboom gaf een aantal gegevens over de nederzetting, die op de Hem te Zaandam (bij de latere Hembrug) moet hebben gelegen. Volgens de beschrijving van Soeteboom werd Zaanden in 1155 verwoest door Drechter-Friezen, die op strooptocht waren. Inwoners van Haarlem en Osdorp schoten Zaanden te hulp en wisten de Friezen te ‘onderscheppen’. Er vielen 900 Friese slachtoffers en de buit moesten zij achterlaten. Het geplunderde en verbrande Zaanden werd nadien niet meer opgebouwd. Kennelijk in samenhang met een in die tijd agressiever wordende zee, ontstonden meer landinwaartse nederzettingen in de Zaanstreek.
De naam van de Voorzaan nabij de vroegere nederzetting luidde nog lang ‘Kerkerak’, waardoor het vermoeden bestaat dat Zaanden aan dit water een kerk heeft bezeten. Overigens waren er volgens Soeteboom ook enkelen die meenden dat de in 1155 verwoeste nederzetting niet in de Zaanstreek lag, maar ‘Santpoort’ betrof. Hulp van Osdorpers ligt dan echter veel minder voor de hand.
Bij graafwerkzaamheden in 1737 werden op de Hem doodskisten en lijkresten gevonden, terwijl ook bij verlegging van de spoorbaan tussen de Hembrug en station Zaandam in 1905 bodemvondsten werden gedaan die het bestaan van de nederzetting bevestigden. Gevonden werden onder meer een boomstamgraf en aardewerk. Asresten werden in verband gebracht met de verwoesting door de Drechter-Friezen.
Over het adellijk geslacht Zaanden zijn slechts zeer weinig gegevens bekend. In een oorkonde van 1280 wordt Jan van Zaanden opgevoerd als een neef van Willem van Haarlem. Deze familieverwantschap bevestigt het vermoeden dat de ontginning van de Zaanstreek plaatsvond vanuit de hoger gelegen zandgronden, waarin de Van Haarlems een voorname rol speelden. Ook de hulp uit Haarlem in 1155 wijst daar op, terwijl het wapen van Zaanden sterke gelijkenis vertoonde met dat van de Van Haarlems.
De tweede Van Zaanden die genoemd wordt in de archieven is Willem, die medeplichtig was aan de moord op graaf Floris V, hetgeen hij met de dood en verbeurdverklaring van zijn bezittingen moest bekopen. Zijn bezittingen kwamen in het bezit van heer Jan van ➝ Beaumont, zie aldaar.
De heren van Zaanden hadden de Heerlijkheid van Zaanden in hun bezit, die globaal bestond uit de latere Banne van Westzanen en Krommenie. Ook de eilanden Zaenderhorn en Ruigoord behoorden er toe.
Of de heren Van Zaanden een slot bezaten is niet met zekerheid te zeggen. In latere bronnen wordt wel gesproken over ‘het hof’ op de Hemlanden, welke naam duidt op een verdedigbaar centrum in een nederzetting, mogelijk een woontoren of een versterkte hoeve. Minder aannemelijk is de theorie dat de ➝ Burcht in Zaandam-Oost deze naam kreeg in verband met een slot van de Van Zaandens.
