In systematische zin behoren alleen de ongeveer twintig soorten stekelvarkens van de Oude Wereld tot deze familie; de Amerikanen – ►boomstekelvarken en ►grijpstaartstekelvarken – zijn ondergebracht in een andere groep ►knaagdieren met dieren als agoeti, cavia en capibara.
De echte stekelvarkens dan – die men niet moet verwarren met egels, insekteneters – vallen ook weer in twee hoofdgroepen uiteen: de gewone en de langstaartstekelvarkens. De leden van de eerste groep zijn de meest uitgesproken stekeldragers – de andere hebben ook wel pennen maar die zijn doorgaans kleiner en vaak is de staart lang niet zo zwaar bewapend. Wel kunnen ze er allemaal mee ratelen; de eerste dank zij dikke, holle en aan een kant open pennen, zogenaamde klokpennen, die door het vele gebruik uit gewoon gepunte staartpennen ontstaan. De andere hebben aan de veelal lange dunne staart een pluim of kwast van platte borstelharen of smalle hoornreepjes – eveneens een prachtig orgaan om mee te ratelen en andere dieren te waarschuwen uit de buurt te blijven.
Over het algemeen zijn het vrij grote dieren, in afmetingen variërend van veertig tot ruim honderd centimeter, met inbegrip van de staart. Het kuif- of gewone ►stekelvarken is een van de grootste en de in dierentuinen meest bekende.
De pennen zijn uitermate scherp en zitten vrij los zodat een tegenstander er gemakkelijk een in het lichaam kan krijgen. Het stekelvarken heeft er heel wat – een nijvere onderzoeker heeft er bij één exemplaar 30.000 geteld – kleintjes van amper een centimeter tot heel lange van veertig centimeter en dikke rugstekels met een doorsnede van wel een halve centimeter. Ofschoon heel sterk, zijn de pennen toch erg licht omdat ze niet massief zijn maar opgevuld met sponsachtig merg. Wanneer hij wordt aangevallen, schudt het dier zich als het ware krachtig uit, waardoor talloze pennen in het rond vliegen. Er schijnt inderdaad sprake te zijn van ‘afschieten’. Het gebeurt in ieder geval met zoveel kracht dat ze rechtop in bijvoorbeeld hout blijven staan – en dus ook de huid van een tegenstander zullen doorboren.
Alle stekelvarkens zijn schemeringdieren die, veilig als ze zich voelen, heel lawaaiig op stap gaan. In het duister kunnen ze zich uitstekend oriënteren met behulp van de vele tastharen die ze op de snuit en vrijwel overal tussen de stekels hebben. Voedsel sporen ze met de voortreffelijk werkende neus op.
Vaak wordt ons bij Artis de vraag gesteld, of de paring van deze dieren geen reusachtige problemen geeft. Nu, dat is niet het geval. Het wijfje klapt gewoon de staart plus stekels over haar rug naar voren. De jongen worden geboren met kleine en heel zachte stekeltjes, die vrij spoedig hard worden.
