In de 16de eeuw werd bij noodweer, een sterfgeval, ruzie, echtscheiding, of andere ellende al snel de beschuldigende vinger naar iemand uitgestoken. De 'heks' of 'weerwolf' zou schuldig zijn aan het onheil. Er volgde dan een heksenproces. Werd de verdachte schuldig bevonden, dan wachtte de brandstapel. In de 16de eeuw eiste de heksenvervolging in Europa één miljoen slachtoffers, voornamelijk vrouwen.
Om vast te stellen of iemand een heks was, of een verbond met de duivel had gesloten, nam de rechter de proef op de som. Er waren drie onderzoeksmethoden: de water-, de vuur- en de weegproef. In Oudewater werd de weegproef toegepast. Een vrouw die te licht werd bevonden, was een heks. Vaak werd er bij het wegen geknoeid en werden onschuldigen de dood ingestuurd. In Oudewater ging het er echter altijd eerlijk aan toe.
Daarom verleende keizer Karel V in 1545 het stadje het privilege om certificaten uit te schrijven die in zijn hele rijk geldig waren. Om het allemaal zo eerlijk mogelijk te laten verlopen gebeurde het wegen in het openbaar. Eerst moest de verdachte zich half ontkleden, om vast te stellen of er geen gewichten onder de kleren verborgen zaten. Het wegen zelf was een zware bevalling en gebeurde vaak door de vroedvrouw. De bezitter van het certificaat uit Oudewater kon nooit meer van hekserij worden beschuldigd. Dus stroomden uit heel Europa mensen toe om het felbegeerde weegbriefje van de Heksen-Vrijstad te bemachtigen.
In Oudewater is nooit een heks veroordeeld. In 1613 verboden de Zeven Provinciën de heksenprocessen. Maar in het geniep ging het wegen tot 1729 door. In Oudewater is de laatste heksenwaag van Nederland nog steeds volop in bedrijf. Al zijn het tegenwoordig uitsluitend toeristen die op de vijf eeuwen oude weegschaal stappen. Ze worden nooit te licht bevonden en ontvangen dus altijd het officiële certificaat. In de Heksenwaag is ook een tentoonstelling ingericht, met 'heksenkruiden', boeken en prenten. Adres: Leeuweringerstraat 2.
TIP: Op een steenworp afstand van de Heksenwaag staat een beeldengroep ter ere van de schrijver Herman de Man, die het oer-Hollandse gebied van de Hollandse IJssel en de Lopikerwaard bekendheid gaf door ze als decor te gebruiken in zijn zeventien streekromans, waaronder Het Wassende Water (1925). Herman de Man werd in 1898 in Woerden geboren. Hij kwam in 1946 om het leven bij een vliegramp op Schiphol.
Wie de sfeer van een rivierdorp wil proeven, kan de schreden ook richten naar het Brabantse Lith. Het dorpje aan de Maas stond model voor Het dorp aan de rivier, de beroemde roman van Anton Coolen (1934). Lith diende ook als decor voor de gelijknamige film.
