‘Ik rende als een bezetene met hamers en spijkers van de ene balk naar de andere om het overeind te houden. En dan snel met een spijker het proberen te verankeren.
Met veel kunst en inderdaad vliegwerk is het me gelukt. Maar het is magnifiek. (. . .) Of je op de voorste rij van de Folies Bergère zit.’ (Groeten van Rottumerplaat, Amsterdam 1973, blz. 97, 98)Even magnifiek als de beschrijving van het hek dat Jan Wolkers op Rottumerplaat bouwde, is de wijze waarop de auteur de uitdrukking kunst- en vliegwerk compleet met verwijzing naar het toneelbedrijf in zijn tekst toepast. Kunst- en vliegwerk gebruiken wil heden ten dage zeggen: met ingewikkelde kunstgrepen een zaak tot een goed einde brengen. Voorheen was het de benaming voor de machinerieën die in de tweede helft van de zeventiende eeuw tot de moderne toneelbouw behoorden en waarmee men toneelspelers vanuit de hemel op het toneel kon laten verschijnen en weer verdwijnen.
Toen in 1664 de door Jacob van Campen ontworpen Amsterdamsche Schouwburg aan de Keizersgracht 384 werd gemoderniseerd, maakte de vaste bouw plaats voor losse zijschermen, friezen en achtergronden die dank zij vernuftige techniek konden worden gechangeerd. Ook werd toen het kunst- en vliegwerk ingebouwd, zodat men ‘in schijn van tusschen door stralende wolken verscheyde Personaedjen tevens kon doen af dalen en weer opnemen’, zoals een tijdgenoot schreef. Het ging hier om een gecompliceerd stelsel van windassen, raderen, blokken en andere werktuigen achter en onder de toneelruimte.
In het toneelmuseum in Amsterdam, Herengracht 168, is dit alles opnieuw te beleven, maar dan aan de hand van een instructiefilmpje dat nauwkeurig toont hoe het kunst- en vliegwerk werd bediend en hoe feeëriek het effect op het toneel was. Dit filmpje werd vervaardigd met behulp van het miniatuurtoneel van Hieronymus van Slingelandt, dat een exacte kopie was van de eerste Stadsschouwburg op het Leidseplein, die in 1774 de Amsterdamsche Schouwburg aan de Keizersgracht verving, nadat deze in 1772 jammerlijk in de as was gelegd. Dit miniatuurtoneel bevond zich vroeger in het huis van Van Slingelandt op de Kloveniersburgwal en werd rond 1800 gebruikt om in aanwezigheid van experts de nieuwe decors en changementen uit te proberen.
