Ned. gemeente in de prov.
Zuid-Holland, 12,82 km2, 27820 inw., 15 % r.k., 38%n.h., 12%geref.,5% overige en 30%g. kerkg. Gorinchem is gelegen in een rivierenlandschap met rijke broedgebieden voor weidevogels. De uiterwaarden en oeverlanden van Merwede en Linge zijn waardevolle natuurgebieden. Gorinchem ligt op een van oudsher economisch, strategisch punt (Gorinchem was tot 1967 garnizoenstad). De oude stadswallen zijn van cultuurhistorische betekenis. De belangrijkste tak van industrie is de metaalnijverheid (o.a. constructiebedrijven, scheepsreparatie, scheepsmachinebouw, fabricage van staaldraadkabels).
Pas in de 20e eeuw werd de woningbouw buiten de wallen krachtig aangepakt. Van de poorten bestaat nog de Dalempoort (ca. 1600); de Waterpoort staat in de tuin van het Rijksmuseum te Amsterdam. Het Tolhuis (1598) is in gebruik als kantoor en leeszaal. Van de middeleeuwse parochiekerk bestaat nog slechts de toren (15e eeuw). Gorinchem telt nog enige fraaie 16en 17e-eeuwse gevels. In het huis ‘Dit is in Bethlehem’ (16e eeuw) is het Museum der vereniging Oud-Gorcum ondergebracht.
Verder het Burgerkinderweeshuis (gevel 1743; gevelsteen 1558) en het oude Doelhuys (1589) der schuttersgilden van Sint-Joris en Sint-Christoffel (beide gerestaureerd). geschiedenis. Gorinchem ontstond aan een kruispunt van landen waterwegen en een veer over de Merwede in het gebied van de heren van ➝Arkel. Gorinchem ontwikkelde zich tot een belangrijke handelsstad. In 1224 kreeg de stad van graaf Floris IV tolvrijheid in Holland en kreeg waarschijnlijk ca. 1280 stadsrecht. Gorinchem werd een concurrent van Dordrecht en raakte daardoor in de Arkelse Oorlog (1401-12) betrokken. Bij de vrede van 1412 werd Gorinchem Hollands leengebied.
In 1417 werd Gorinchem door Jacoba van Beieren ingenomen, waarbij Willem van Arkel sneuvelde. In 1528 werd er de vrede tussen keizer Karel v en hertog Karel van Gelre getekend (➝Gorkum, Verdrag van); in 1572 werd de stad veroverd door de geuzen (➝Gorkumse martelaren). Gorinchem was vertegenwoordigd op de eerste vrije Statenvergadering van Dordrecht (1572) en heeft tot 1795 behoord tot de twaalf kleine stemhebbende steden van Holland. Het was vooral van belang als vesting, o.a. in 1672 als schakel in de Hollandse waterlinie tegen de Fransen. . litt. W.F.Emck, Kroniek van Gorinchem (1929); W.A.van der Donk, Van dorp tot stad (1965); H. F.van Peer, Gorinchem (1967).
