actio - ac'tio [Lat., agere, procederen], v. (-nes), in het Romeinse recht het rechtsmiddel, dat de drager van een subjectief recht toekomt teneinde dit recht door middel van een proces geldend te maken.
De actiones waren in het Romeinse recht van fundamentele betekenis; anders dan in het moderne recht, waar ieder die meent een subjectief recht te hebben, dit in rechte geldend kan trachten te maken, kon dit in het Romeinse recht alleen indien daartoe een bepaalde actio bestond. Primair was de vraag: ‘Bestaat er voor mijn concrete situatie en de aanspraak die ik heb, ook een actio?’ Deze actie diende dan gevonden te worden onder het beperkte aantal actiones, die zich individueel van elkaar onderscheidden door de zorgvuldig geredigeerde bewoordingen van de formula. De Romeinse juristen hielden zich in hun wetenschappelijk werk en in hun adviezen altijd bezig met concrete casusposities en omstandigheden, waaronder een actie kon worden verleend en gaven dan aan welke actie precies voor deze casuspositie aan de eiser zou moeten toekomen. Dit bracht met zich mee, dat zij het materieel privaatrecht geheel vanuit een procesrechtelijk gezichtspunt bezagen. Een scherp onderscheid tussen het formele en materiële privaatrecht, zoals dit thans bestaat, zoekt men in het Romeinse recht tevergeefs.
De Romeinse juristen hebben, hoewel zij zich aan dogmatische indelingen niet veel gelegen lieten liggen, de actiones toch verdeeld in verschillende categorieën. Al naar gelang de actie berustte op het ius civile dan wel op het ius honorarium onderscheidden zij actiones civiles en actiones honorariae. Al naar gelang de actie gericht was op verwezenlijking van een absoluut recht dan wel een relatief recht onderscheidden zij actiones in rem en in personam. Al naar gelang de actio gericht was op vereffening van een geleden vermogensnadeel dan wel op een boete (poena) of op beide, onderscheidden zij actiones rei persecutoriae, actiones poenales en actiones mixtae. Al naar gelang een restitutieclausule (Clausula arbitraria) in de formule was opgenomen onderscheidden zij de actiones arbitrariae van de actiones non arbitrariae. Afhankelijk van de mate, waarin de rechter al dan niet discretionaire bevoegdheid had bij het nemen van zijn beslissing in de hem voorgelegde zaak, komt men in het justiniaanse recht de onderscheiding actiones bonae fideï en actiones stricti iuris tegen. [prof.mr.J.E.Spruit].
