Woonhuizen. Brielle heeft nog veel oude woonhuizen.
Dit zijn overwegend diepe huizen met gemeenschappelijke bouwmuren; aan de hoofdstraten hebben ze meestal twee bouwlagen. De oudste voorbeelden gaan terug tot de 14de eeuw, maar de meeste oude huizen dateren in opzet uit de 16de en 17de eeuw en zijn later voorzien van een nieuwe gevel.
Opvallend in Brielle zijn de huizen met een zijkamer.Een goed voorbeeld hiervan is het brede huis Nobelstraat 19. Aan de achterzijde bevindt zich een mogelijk 14de-eeuwse dwarsmuur. Het voorhuis met zijkamers werd in de 15de eeuw vernieuwd en bevat twee moerbalken met rankenschilderingen (circa 1460). De kapconstructie van het huis is midden-16de-eeuws en de huidige gepleisterde voorgevel is van circa 1860. Het kort voor 1545 vernieuwde brede huis Voorstraat 4-6 heeft links aan de straatzijde en ook aan de achterzijde een zijkamer. Tegen de zijkamer achter staat een mogelijk nog 15de-eeuwse vierkante traptoren met wenteltrap en hoekblokken van Ledesteen.
Bij het rond 1740 verbouwde dubbele huis Nobelstraat 3-5 is de midden-16de-eeuwse herkomst nog te herkennen aan de hoekblokken van Gobertangesteen. Hetzelfde geldt voor het in 1953-'55 gerestaureerde Wagenmakershuis (Langestraat 40) uit de eerste helft van de 16de eeuw, dat naast hoekblokken van Ledesteen ook een korfboognis met driepastracering heeft.
Andere voorbeelden van huizen met een zijkamer zijn het in de kern 14de-eeuwse huis Nobelstraat 14, met laat-middeleeuwse kap en een 19de-eeuwse gevel, en Nobelstraat 20 met een kern uit de tweede helft van de 15de eeuw en een laat-18de-eeuwse gevel. Een fraai voorbeeld van een fors diep huis met zijkamer is Voorstraat 27. Dit begin 15de eeuw gebouwde huis heeft een kelder met gewelven op een middenzuil van Ledesteen. De trapgevel met overhoekse pinakels dateert uit circa 1530. De spitsboognissen met daarin gereconstrueerde driepastraceringen en de trapgevel van het zijhuis zijn tot stand gekomen bij een ingrijpende restauratie in 1932. In het zijhuis is het empire-interieur van een apotheek uit circa 1825 bewaard gebleven.
Andere voorbeelden van huizen met een oude kern zijn onder meer Markt 10 (eind 16de eeuw), alsmede Turfkade 2, Voorstraat 159 (met pothuis) en het dubbele huis Nobelstraat 21-23 (alle 17de eeuw). Ook Het Oude Veerhuis (Veerweg 13) heeft een oude, mogelijk 17de-eeuwse, kern.
Kenmerkend zijn verder de dubbele huizen met twee trapgevels naast elkaar. Uit het tweede kwart van de 16de eeuw dateert de kern van het huis Maarland N.Z. 48 (gerestaureerd 1983-'85), dat is voorzien van natuurstenen hoekblokjes, fraaie sierankers en inwendig consoles met gotisch peerkraalprofiel. Iets jonger zijn het dubbele huis Voorstraat 45 met twee identieke maniëristische trapgevels (gedateerd 1588 en 1595) en Voorstraat 43 (circa 1610). Dubbele trapgevels uit circa 1620 zijn te vinden bij Nieuwstraat 18-20 en Slagveld 52, de laatste met geprofileerde korfbogen boven de vensters in de niet geheel identieke trapgevels. Tot de fraaiste maniëristische trapgevels behoort die van Maarland N.Z. 29-30 (circa 1610). De afluiving met bandwerk aan de rechterzijde diende oorspronkelijk als doorrit en bevat sinds de verbouwing van 1779 de ingang met een deur in Lodewijk XVI-stijl.
De in 1610 opgetrokken trapgevel van Maarland N.Z. 10 is rijk uitgevoerd met natuurstenen hoekblokken, ook langs de trappen van de topgevel. Kleine klauwstukken op de trappen heeft de trapgevel van Maarland N.Z. 24 (circa 1615). Eenvoudiger uitgevoerde trapgevels zijn te vinden bij Langestraat 36 (1565; gereconstrueerd), Kaaistraat 1 (1589), Maarland N.Z. 11 (1610) en later uit de 17de eeuw Rozemarijnstraat 38, Slagveld 13 (met zijkamer onder afluiving), Vischstraat 12 en Wellerondom 8.
Opvallend is het grote aantal gevelstenen in Brielle. De belangwekkendste daarvan zijn die met de voorstellingen van ‘De 4 gekroonde Ambachtslien’ (Maarland N.Z. 43; circa 1580), een schip (Maarland N.Z. 49; 1607), Tobias en de vis (Maarland Z.Z. 2; 1612), ‘De Winthont’ (Kaaistraat 21; 1613), en ‘De Lammerenberg’ (Vischstraat 3; 18de eeuw). Belangrijk zijn ook vier vroeg-17de-eeuwse stucplafonds in de huizen Nobelstraat 34, Voorstraat 31 en Voorstraat 45. In het laatstgenoemde pand is het plafond aan de voorzijde voorzien van brede gepleisterde banden met rankendecoratie. In de achterkamer en in de twee andere panden gaat het om plafonds voorzien van een vlakverdeling met daarin vierpasdecoraties en stempelversieringen. Ze zijn vermoedelijk gemaakt door Engelse stucwerkers in de tijd dat Brielle een Engelse pandstad was.
Hoewel veruit in de minderheid heeft Brielle ook enkele dwarse huizen, zoals Turfkade 6 (begin 17de eeuw), met gesneden puibalk, Langestraat 13 en Langestraat 25 (1648). Toen na 1620 de bloei van Brielle snel terugliep, werd er meer verbouwd dan nieuw gebouwd. Een voorbeeld van een classicistische halsgevel met festoen is te vinden bij Maarland N.Z. 41 (1655). Voorbeelden van panden die eind 17de eeuw bij verbouwing een tuitgevel kregen, zijn Vischstraat 1 en Maarland N.Z. 6 en 17.
In de 18de eeuw werden op enkele plaatsen aan de hoofdstraten twee of meer diepe huizen samengetrokken achter één nieuwe rijke gevel. Het al genoemde pand Nobelstraat 34 kreeg rond 1740 een voorgevel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl. Van 1879 tot 1922 was hier de Hogere Burger School gevestigd. Ook Maarland N.Z. 38 en Maarland Z.Z. 24 kregen rond die tijd een gevel in Lodewijk XIV-vormen. Burgemeester Theodorus Beels liet het huis De Wildeman (Nobelstraat 7-9) in 1744 voorzien van een gevel met hoekrisalieten en pronkrisaliet in rijke Lodewijk XV-stijl. Ook het al genoemde woonhuis Voorstraat 31 voorzag men rond 1760 van een voorgevel met pronkrisaliet en kroonlijst in Lodewijk XV-stijl.
Dit huis diende lange tijd als kantongerecht. De voormalige zittingzaal is uitgevoerd met een schouw en betimmering in Lodewijk XVI-stijl. De huizen Maarland N.Z. 31 en 52 hebben deurpartijen in Lodewijk XV-stijl. Andere voorbeelden van statige 18de-eeuwse gevels zijn te vinden bij Koopmanstraat 6, Nobelstraat 12 en 16, Maarland N.Z. 27-28 en Voorstraat 61. Een goed voorbeeld van een eind 18de eeuw in Lodewijk XVI-vormen opgetrokken nieuwe gevel met deuromlijsting toont het huis Voorstraat 67. Het statige patriciërshuis Slagveld 42 heeft een rijke asymmetrisch geplaatste ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl.
Enkele in de kern oudere huizen kregen in de 18de eeuw een gepleisterde halsgevel, zoals Maarland Z.Z. 4 en Maarland N.Z. 34 (beide met fronton), Maarland N.Z. 45 en Voorstraat 180. Ongepleisterd is die van Voorstraat 63.
Begin 19de eeuw verrezen er weinig nieuwe huizen in Brielle. De in de kern oudere huizen Kaaistraat 2 en 4 kregen respectievelijk in 1822 en 1825 een nieuwe gevel. Vroeg 19de-eeuws is ook de lijstgevel met empire-hoofdgestel van het pand Slagveld 15. Daarnaast werden er sobere ingezwenkte lijstgevels gebouwd, zoals bij Maarland Z.Z. 55, Wellerondom 10 en 13 (alle eerste helft 19de eeuw) en het dubbele huis Nieuwstraat 22-24 (circa 1865). Sober neoclassicistisch van vorm zijn de met hoger opgetrokken middendeel uitgevoerde dubbele eenlaagspanden Nieuwstraat 26-28 (circa 1860) en Voorstraat 69-71 (circa 1850; met fronton). Het laatstgenoemde pand, dat van 1874 tot 1973 diende als postkantoor, heeft inwendig nog een 18de-eeuwse deuromlijsting (Lodewijk XIV).
Een aardig voorbeeld van vroege chaletstijl is het met balkon uitgevoerde huis Veerweg 11 (circa 1850). Uit 1862 dateert het gepleisterde dwarse eenlaagspand Makriens Metselaar (Wellerondom 6), voorzien van een gevelsteen met een voorstelling van metselaarsgereedschappen. Eclectische details en wenkbrauwen boven de vensters hebben de gepleisterde huizen Maarland N.Z. 23 en Maarland Z.Z. 26-27 (alle circa 1870). De sobere puntgevel van Langestraat 46 dateert uit circa 1890. Opvallend is de schijngevel met ‘opgeplakt’ sierspant van Slagveld 16 (circa 1890).
Een voorbeeld van een huis met trapgevel in neorenaissance-stijl is Voorstraat 90 (circa 1905). De rond 1910 gebouwde villa's Greta en Anna Petronella (Asylplein 22-23) en het huis Voorstraat 93 zijn uitgevoerd met jugendstil-elementen en rationalistische details. Vermoedelijk door dezelfde architect met rationalistische details ontworpen zijn Commandeurstraat 6, Nobelstraat 8 en Maarland N.Z. 54-55 (alle circa 1915). Voorbeelden van vrijstaande gepleisterde villa's uit circa 1920 zijn G.J. van den Boogerdweg 7 en Jan Matthijssenlaan 1-3. Een expressionistische vormgeving hebben Coppelstockstraat 11 en 25-27 en Kerkstraat 2-4 (alle circa 1930), zakelijk-expressionistisch van vorm is Voorstraat 52-54 (circa 1935). Met topgevels uitgevoerd zijn de traditionalistische huizen Slagveld 22-23 (circa 1940).
Een stedenbouwkundig opvallend ensemble vormen de in 1938 op het voormalige oostelijke ravelijn gebouwde traditionalistische huizen Burg. Egter van Wissekerkeplein 1-12.
