Monumenten in Noord Holland

R. Stenvert en C. Kolman (2006)

Gepubliceerd op 02-01-2020

Woonhuizen in Broek in Waterland

betekenis & definitie

De bebouwing bestaat overwegend uit vrijstaande diepe houten huizen, voornamelijk eenlaagspanden op een bakstenen voet. De geveltoppen (voorschotten) zijn veelal afgewerkt met gesneden windveren en makelaars.

In veel gevallen zijn het houtskelet en authentieke interieuronderdelen behouden gebleven. Nog 16de-eeuws is Laan 18, dat op het gesneden deurkalf is gedateerd ‘1593’.Dit in 1979 gerestaureerde huis heeft een op gesneden consoles rustend voorschot met windveren in driepasvorm en een doôdeur met vierdelig bovenlicht. Dergelijke bovenlichten zijn ook te zien bij Zuideinde 8 (circa 1629; gereconstrueerd) en bij Laan 38 (1659), met gesneden deurkalf en een voorstelling van ruitertjes. Eenvoudige topgevels hebben de 17de-eeuwse huizen Dorpsstraat 3 en Zuideinde 6 met driebeukig houtskelet. Het eenbeukige houtskelet van Keerngouw 16 (1628) is uitgevoerd met zwanenhalskorbelen. Het voorhuis en de binnenhaard van Leeteinde 20-22 zijn eenbeukig, maar vanaf het derde gebint springt de zijgevel uit met een zijbeuk. Kerkplein 10, bekend als herberg ‘Het Huijs van Rustenborch, kreeg in 1625 een nieuw voorhuis met grenen houtskelet; het oudere achterhuis heeft een eiken houtskelet. Sinds het midden van de 18de eeuw bevindt zich een forse aanbouw aan de achterzijde.

Toen door afname van de handel in de tweede helft van de 17de eeuw de veeteelt belangrijker werd, kregen diverse huizen vierkante stolpschuren. De Erven 10-14 heeft een vroeg-17de-eeuws voorhuis. Het vierkant uit circa 1650 werd mogelijk al in 1688 als woning ingericht, gezien de daar aanwezige schouw en de plafond- en wandschilderingen. De opdrachtgever was burgemeester Cornelis Pietersz Goed.

Vermoedelijk in 1711 volgde aan de achterzijde een uitbreiding met een woongedeelte, waarna het huis bij verbouwingen in 1790 (voordeuren) en rond 1890 verder werd verfraaid. Wegens straatverbreding heeft men in 1914 het voorhuis ingekort.

Het L-vormige huis Havenrak 25-29 (begin 17de eeuw) heeft een tweebeukig houtskelet en aan de voorzijde een tuitgevel met fronton. Eind 18de eeuw werd het huis verbouwd in Lodewijk XVI-stijl (huidige voordeur, plafond, bedsteden, schouw). Het pand Kerkplein 2-3 heeft een tweebeukig voorhuis (begin 17de eeuw) en een achterhuis (1774) waarvan de wanden in het interieur zijn beschilderd met bloemguirlandes. Een driebeukig voorhuis bezit Leeteinde 4-6. Bij een uitbreiding in 1671 (jaartal deurkalf) ontstond het bredere vierkante middendeel met waterkelder en stookplaats. In 1728-'30 liet schout en bierverkoper Klaas Voogt een als bierkelder en brouwerij dienende achterkamer met kelder toevoegen.

Leeteinde 10 heeft in het voorhuis (begin 17de eeuw) een driebeukig houtskelet met zwanenhalskorbelen en een haard (smuiger gereconstrueerd). Achter bevinden zich een dwars geplaatste aanbouw (19de eeuw) en een zogeheten ‘staartstuk’ (18de eeuw).

Interessante 18de-eeuwse huizen sommige met oudere kern zijn het T-vormige huis Havenrak 3, het met klokgevel uitgevoerde pand Roomeinde 22-24 en het in oorsprong 17de-eeuwse huis Havenrak 23 met Lodewijk XVI-details bij de ingang en in het interieur. Bij de inkorting van het vierkante achterhuis heeft Havenrak 13-17 eind 18de eeuw een bakstenen achtergevel gekregen; een overwelfde gang en laat-17de-eeuwse schilderingen zijn toen wel gehandhaafd. Een aantal huizen kreeg in de 18de eeuw een pronkgevel met een pilastergeleding die boven de deur is doorgezet als omlijsting van het zoldervenster. Een voorbeeld hiervan uit circa 1750 toont Laan 30-36. Dit huis heeft een vroeg-17de-eeuwse kern, een mogelijk in 1652 toegevoegd vierkant en een vroeg-19de-eeuws staartstuk. Andere pronkgevels zijn te vinden bij Roomeinde 29 (circa 1750; kern 1629), Roomeinde 37-39 (derde kwart 18de eeuw) en Roomeinde 11-13 (klokgevel; kern begin 17de eeuw).

Bij de laatstgenoemde huizen is de begane grond geplaatst op een hoge bakstenen plint, zodat de vroegere doôdeur via een trapje moet worden bereikt. Van het in de kern vroeg-17de-eeuwse huis Laan 22-28 is de fraaie laat-18de-eeuwse in- en uitgezwenkte halsgevel in 1983 naar afbeeldingen gereconstrueerd. Het vierkant (tweede helft 17de eeuw) was al vroeg als woning ingericht, getuige de aanwezige gang met tongewelf en laat-17de-eeuwse illusionistische schilderingen. De gesneden plafonddecoraties in de woonkamer en de wandschilderingen zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl (eind 18de eeuw). Bij het L-vormige huis De Erven 5 (1778) is het dwarse voorhuis voorzien van een middenrisaliet met pilasters en een gebogen fronton met daarin in Lodewijk XVI-stijl het wapen van bouwheer Jacob Ros. In dezelfde stijl is ook het interieur uitgevoerd.

Gebogen frontons zijn verder te vinden bij huizen met dakkapellen, zoals De Erven 26 (kern 1632 met opkamer). Rond 1740 liet Cornelis Verlaan een ingrijpende verbouwing uitvoeren, waarbij de entree werd verplaatst naar de lange zijde, de huidige voorgevel (portaal circa 1780). Een volgende verbouwing vond plaats rond 1850. Het tuinhuis dateert uit 1867. Een opvallende geleding met pilasters en acanthusbladkapitelen heeft het dwarse voorhuis van De Erven 34-36 (1783), gebouwd in opdracht van Klaas Jansz Bakker. Binnen bevindt zich een gewelfd plafond met middenrozet in Lodewijk XVI-stijl.

Het oudste stenen huis in Broek is Leeteinde 12 uit 1740 (cartouche). Dit middenganghuis werd gebouwd voor Jan Hillebrandsz Verlaan. Bijzonder is de buitenmuur met spouw. Het interieur is deels in Lodewijk XVI-stijl ingericht (circa 1789) en er is een kantoorruimte uit 1821. Vanaf 1862 tot 1964 was in dit pand een kruidenierswinkel gevestigd (inventaris sinds 1971 in het Openluchtmuseum Arnhem).

Het rond 1825 door timmerman D. Brat gebouwde dwarse huis Dorpsstraat 20-22 is voorzien van een uitgebouwd middenrisaliet met een klokgevel in late Lodewijk XVI-stijl en een pui met pilasters. Interessante 19de-eeuwse dwarse huizen zijn verder Dorpsstraat 17 (1860), Leeteinde 3 en Molengouw 6. Voorbeelden van diepe huizen zijn Molengouw 2 en 4, Keerngouw 8 (circa 1850) en Zuideinde 10 (derde kwart 19de eeuw). Gesneden windveren met chaletstijl-elementen tonen de dakkapellen van De Erven 1, Roomeinde 2, 5 (1885) en 34. Het huis Dorpsstraat 5 werd ingrijpend verbouwd in 1879 en uit circa 1880 dateert de gepleisterde gevel van Laan 6.

Voorbeelden van het rond 1900 populaire siermetselwerk in de stijl van de neorenaissance zijn te vinden bij Dorpsstraat 18 (1890) en Dorpsstraat 15 (circa 1900). Een verdiepingserker en een geveltopdecoratie in jugendstil-vormen zijn opvallend bij De Erven 22 (circa 1905). Het blokvormige huis Swaenenburgh (De Erven 3) kwam in 1916 voor burgemeester W. de Geus tot stand naar een traditionalistisch ontwerp van J.J.P. Oud.