Boven de deur van het 18de-eeuwse pand Antoniestraat 13 zit een gevelsteen ter ere van het 200-jarig bestaan van de Oprechte Haarlemmerolie Fabriek van C. de Koning Tilly (1696-1896). De fabriek wordt ook genoemd op het uithangbord en verder op de onderpui van Spaarne 43, een in de kern 17de-eeuws pand met 18de-eeuwse klokgevel (gerestaureerd 1955-'57, W.J.
Peereboom). De voorm.
Fabriek der Oprechte Haarlemmerolie Gebr. Waaning (Doelstraat 13; circa 1910) [107] bestaat uit een kantoorgedeelte met achtzijdige hoektoren (Doelstraat) en een bedrijfsgedeelte (Lage Raamstraat).Aan weerszijden van het Noorder Buiten Spaarne vestigden zich vanaf de 19de eeuw verschillende grote bedrijven. Op de westoever lag de scheepswerf Conrad, waarvan alleen de directeurswoning Spaarndamseweg 118 (circa 1885) is behouden. Aan de Paul Krugerkade staan de gebouwen van de chocoladefabriek Union (Paul Krugerkade 45) met kantoor en expeditiegebouw (1902, J.J. van Noppen) en daarachter een bedrijfshal met sheddaken en schoorsteen. Er vlakbij staat een voorm. koekfabriek naar een rationalistisch ontwerp van J. van den Ban (circa 1910). Op de oostoever bevindt zich de voorm. cacao- en chocoladefabriek Droste (Harmenjansweg 129), nu Dutch Cacao and Chocolate Company. De hier in 1890 gevestigde fabriek kreeg in 1911 een branderij naar plannen van J. van den Ban het lagere bouwdeel met topgevel en toren - en in 1929-'30 een blokvormige vijflaagse uitbreiding met hoektoren naar plannen van J.J. van Noppen.
Op de (verhoogde) toren aan het Spaarne toont een groot tegeltableau het fabrieksbeeldmerk met ‘Droste-effect’. In 1961 volgde nog een uitbreiding naar plannen van W.P. van Harreveld. Van het aangrenzende voorm. Energiebedrijf Haarlem (Harmenjansweg 131), ingericht in 1900 en later uitgebreid, zijn enkele bedrijfsgebouwen behouden. Iets noordelijker ligt de voorm. Haarlemsche Machinefabriek v.h.
Gebr. Figee (H. Figeeweg 1) met een kantoorgebouw in sobere kubistisch-expressionistische vormen (1927) en twee gerenoveerde fabriekshallen (1914-'15).
Ten zuiden van de spoorlijn naar Amsterdam strekt zich het gebouwencomplex uit van de N.S. hoofdwerkplaats Haarlem (Oudeweg 6), nu Revisiebedrijf Haarlem. Na de bouw van het station op de huidige plek werd het ‘Oude Station’ uit 1839 in 1844 de centrale werkplaats van de H.IJ.S.M., later de Nederlandse Spoorwegen.
Vooral vanaf 1862 zijn de nodige gebouwen toegevoegd. Sinds de ingrijpende modernisering vanaf 1985 heeft men de meeste gebouwen geheel of deels vernieuwd. Goed behouden is de zogeheten lichterij (1899) in de oostpunt van het driehoekige bedrijfsterrein.
Een groot bedrijfscomplex elders in de stad is het voorm. openbaar slachthuis (Oorkondelaan 1), ingericht in 1906-'07 naar plannen van gemeentearchitect L.C. Dumont met een kantoor, diverse dienstgebouwen en enkele dienstwoningen (deels gerenoveerd). Interessante bedrijfsgebouwen in expressionistische vormen zijn het voorm. glas-in-loodatelier W. Bogtman (Zuider Emmakade 45; 1917, toegeschreven
G.F. la Croix) en de voorm. brood- en banketfabriek van de coöperatie Vooruitgang (Mr. Cornelisstraat 7; 1927, A.M.J. Sevenhuijsen). Meer functionalistisch van vorm is het met stalen ramen uitgevoerde kantoor en magazijngebouw voor de Kon. Fabrieken v/h Brocades-Stheeman & Pharmacia (Gonnetstraat 26; 1936-'37, A. Baart) [108].
