Monumenten in Nederland: Gelderland

Sabine Broekhoven, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Ronald Stenvert en Marc Tenten (2000)

Gepubliceerd op 02-01-2020

Weeshuizen in Nijmegen

betekenis & definitie

Het voorm. Protestants weeshuis (Begijnenstraat 29) werd op basis van een testamentaire schenking van Stijn Buys gesticht in een in 1562 van Dirck Kanis gekocht huis aan de Begijnenstraat.

Door aankoop en nieuwbouw ontstond in de loop van de tijd een uitgebreid gebouwencomplex tussen Begijnenstraat en Papengas.Vanaf 1638 stond de stichting bekend als het Burger Kinderen Weeshuis en vanaf 1817 als Protestantsch Kinderen Weeshuis. Na de sluiting in 1954 is het hoofdgebouw in 1957 gerestaureerd naar plannen van F.M. Oswald. Momenteel bevat het een Gezondheidscentrum.

Het hierboven genoemde, in 1562 aangekochte huis (Begijnenstraat 29) is een tweebeukig dwars huis met aan de straat een gevel met bakstenen spitsboogfries. Bij een ingrijpende verbouwing in 1644-'45 naar eerdere plannen van Salomon de Bray, maar uitgevoerd onder leiding van Simon Bosboom werd het achterhuis in zuidelijke richting verlengd. Aan de zo ontstane binnenplaats verrees een classicistische gevel met kolossale pilasterordening. Naar plannen van Bosboom werd de zijgevel van het oude gedeelte in dezelfde stijl verbouwd en voorzien van een natuurstenen poortje met stadswapen (1645).

Het interieur van het hoofdgebouw bevat onder meer een kelder met graatgewelven en balklagen met 16de-eeuwse en latere consoles. Verder zijn er enkele oude regentenborden. De Regentenzaal heeft een naar plannen van Jacob Hendrik van Suchtelen rond 1765 vernieuwd interieur met wandbetimmering, stucwerkplafond (Joan Peddevilla), schoorsteenmantel (Andries Manna(y)), schilderstukken van Dionys van Nijmegen (1768) en gesneden regentenwapens van F.H. Otten (1766 en 1792). Bij de restauratie in 1984-'85 van deze zaal die nog steeds als Regentenzaal dient is de wandbespanning vernieuwd.

Op de binnenplaats van het hoofdgebouw staat een gietijzeren lantaarn. De huidige, midden-19de-eeuwse poort naar de binnenplaats heeft een natuurstenen fronton met gekroond stadswapen, geflankeerd door fruitkorven. Uit eerdere poortjes van het weeshuis afkomstig zijn: het boogveld met een reliëfvoorstelling van weeskinderen, een duif met stralenkrans (1618) en door Gerard Gröninger vervaardigde beelden van weeskinderen (1645). De hardstenen poort uit 1618 is in 1645 naar het Oud-Burgeren-Gasthuis verplaatst en voorzien van een nieuwe bekroning; nu vormt deze poort de toegang van het nieuwbouwcomplex van dat gasthuis (Prof. Cornelissenstraat 2).

Tot het weeshuiscomplex behoorden verder de twee, in de kern vermoedelijk 16de-eeuwse, diepe panden Begijnenstraat 25-27 en enkele gepleisterde gebouwen langs de Papengas. De laatstgenoemde gebouwen (Papengas 8) hebben hun huidige vorm gekregen in de 19de eeuw door nieuwbouw en verbouw naar plannen van P.J. van der Kemp. Dit deel van het complex is in 1981-'82 gerestaureerd en bevat nu het buurtcentrum ‘Het Oude Weeshuis’. Op het binnenterrein van het complex staat verder nog een neorenaissance-toegangspoort uit 1860, afkomstig van het R.K. weeshuis (circa 1954 overgebracht).

Het voorm. R.K. weeshuis (Kroonstraat 150) ontstond in 1640 als Arme Kinderen Weeshuis in een voorm. nonnenklooster op de Hessenberg. In 1817 werd het een R.K. weeshuis. In de loop van de tijd, met name in de 19de eeuw, ontstond een uitgebreid gebouwencomplex. Na de sluiting van het weeshuis in 1954 zijn diverse bouwdelen gesloopt. Wat momenteel (in vervallen toestand) resteert is de langgerekte hoofdvleugel evenwijdig aan de Kroonstraat met aan de zijde van de Hessenberg twee haakse vleugels.

De hoofdvleugel kreeg zijn huidige plattegrond en uiterlijk bij een verbouwing in 1845 naar ontwerp van P.J. van der Kemp. De kern van het gebouw bevat enkele laat-middeleeuwse muren en kelders. De westelijke haakse vleugel, voorzien van een overwelfde onderdoorgang en een door Simon Bosboom vervaardigd natuurstenen poortje, kwam tot stand in 1639-'40 en is in 1936 ingekort en inwendig verbouwd. De oostelijke haakse vleugel is het restant van een grote uitbreiding in 1878 naar plannen van Van der Kemp.

De weesinrichting Neerbosch nu Kinderdorp Neerbosch (Scherpenkampweg e.o.) is gesticht door de evangelist Van 't Lindenhout. Tussen 1866 en 1894 kwam een zeer groot complex met paviljoens, dienstwoningen en werkplaatsen tot stand voor de opvoeding van maximaal 1100 protestantse wezen. Sinds de ingrijpende vernieuwing van de weesinrichting in de jaren zestig en zeventig van de 20ste eeuw resteren van het oude complex slechts enkele, wit gepleisterde, woningen en dienstgebouwen en een later gebouwde muziektent. Verder is er nog de voorm.

Wezenkapel of Bethelkerk (Scherpenkampweg 58), een wit gepleisterde zaalkerk uit 1881 naar ontwerp van L.A. Brouwer; de ingezwenkte torenbekroning met open klokkenstoel en koepeldak met naald is uit 1891. Het met een tongewelf gedekte interieur is voorzien van een omlopende galerij. De kerkzaal huisvest momenteel het Van 't Lindenhoutmuseum.