antidotum Mithridaticum

betekenis & definitie

middel dat tegen intoxicaties zou beschermen, samengesteld uit een groot aantal, deels giftige stoffen. Door steeds grotere hoeveelheden van dit middel in te nemen zou het lichaam aan de vergiften wennen en immuun worden (mithridatismus).

De naam van dit wondermiddel is ontleend aan Mithridates vi Eupator of ‘de Grote’ (132-63 v. Chr.), koning van Pontus en het Bosporusrijk. In 120 werd hij in het koninkrijk aan de Zwarte Zee de opvolger van zijn vader Mithridates v Euergetes. Mithridates vi was een geducht tegenstander van de Romeinen; in het jaar 66 werd hij echter door de Romeinse consul Gnaeus Pompeius Magnus (106-48) bij Nicopolis verslagen.

Mithridates, die zijn gehele leven bevreesd was vergiftigd te worden, had samen met zijn lijfarts Cravetas een tegengif samengesteld dat behalve opium nog ongeveer vijftig andere ingrediënten bevatte. Nadat de fijngestampte grondstoffen met honing en wijn tot een vloeibare massa verwerkt waren, moest het mengsel gedurende twee maanden in een afgesloten pot gisten. Regelmatig nam Mithridates een kleine dosis van dit antidotum, naar het schijnt met succes (Bierman). Na zijn nederlaag vroeg hij Pompeius door zelfvergiftiging een eind aan zijn leven te mogen maken. Hij hoopte hiermee te bewijzen dat zijn ‘behandeling’ hem voor de dood zou behoeden. Toen de suïcide niet lukte, vroeg hij een Gallische huurling hem met zijn zwaard te doden.

Zoals vele koningen uit de oudheid had ook de Romeinse keizer Nero (37-68) een grote angst door vergiftiging het leven te laten. Zijn lijfarts Andromachus kreeg de opdracht het antidotum Mithridaticum te onderzoeken en zonodig te verbeteren. Andromachus voegde meer opium toe en als nieuw bestanddeel vers addervlees. Het vernieuwde tegengif, dat uit vierenzeventig verschillende grondstoffen samengesteld was, kreeg de naam ‘theriak’ (Gr. therion = wild, giftig dier). Tot op heden wordt in de Romeinse apotheek van de karmelieter monniken ‘teriaca’ verkocht. Dit uit zesentwintig ingrediënten bestaande produkt, waarin addervlees en opium ontbreken, wordt aanbevolen tegen hedendaagse kwalen als slapeloosheid, nervositeit en onrust (Bosman-Jelgersma).