DE VROEG BYZANTIJNSE KUNST: DE ARCHITECTUUR
Uit de tijd tussen Constantijn en Justinianus zijn niet veel monu¬mentale bouwwerken bewaard gebleven. Uit karige restanten en vooral uit beschrijvingen kunnen we opmaken, dat het stadsbeeld werd beheerst door basilicale kerken (de oorspronkelijke Kerk van de Wijsheid: Hagia Sophia, de apostelkerk van Constantius, de Irenekerk, de Petrus- en Pauluskerk) en gebouwen met centrale plattegrond en gewelven (paleisgebouwen, zoals bijv. het octogoon in het Constantijnse paleis van Daphne, mausolea en praalgraven, zoals het Mausoleum van Constantijn bij de Apostelkerk en baptisteriën).
Een ingrijpende wijziging in de architectuur van Constantinopel voltrekt zich in de Justiniaanse periode. Na de verwoestende gevolgen van de Nika-opstand in het jaar 532 ontstaat een nieuw Constantinopel: nieuwe paleisgebouwen en kerken komen tot stand. Een nieuwe monumentale bouwstijl tekent zich af, die in overeenstemming is met het aanzien van de nieuwe residentie. Een reeks paleizen wordt nieuw gebouwd en ingericht waarvan het Chalke, een monumentaal propylon van het paleis, opvallend is door de nieuwe koepelconstructie en de rijke mozaïekversie- ring. Ook de sacrale architectuur brengt nieuwe bouwwerken tot stand; vooral de door hem gebouwde kerken doen Justinianus kennen als een van de grootste bouwheren uit de geschiedenis. Op de oude plaatsen ontstaan de volgende kerken, die niet alleen door hun monumentaliteit en fraaie inrichting, maar ook door een andere bouwtrant uitkomen boven de oude basilicale kerken van de vierde tot de vijfde eeuw: Sergius- en Bacchuskerk (omstreeks 527), Sophiakerk (532-537, nieuwe koepel 558-562), Irenekerk (532), Apostelkerk (536-546).
Behalve deze monumentale bouwwerken ontstaat in Constanti- nopel een reeks van grootopgezette utiliteits-bouwwerken, welker constructieve oplossingen tot de stoutmoedigste scheppingen behoren van de Justiniaanse architectuur, o.a. een aantal cisternen (de zogenaamde Cisterna Basilica, Yerebatan Saray dichtbij de Hagia Sophia en Bin-bir-Direk), thermengebouwen en aqua¬ducten (de Muallak Kemer bij Constantinopel wordt in de laatste tijd toegeschreven aan de zestiende-eeuwse Griekse architect Sinan, maar verondersteld mag worden, dat hij zich aansloot bij Justiniaanse voorbeelden). Deze grandioze technische prestaties laten zien, dat er in de geschiedenis van de architectuur van Constantinopel een nieuw tijdperk is aangebroken, een tijdperk waarin niet alleen nieuwe technische, maar ook nieuwe artistieke opgaven worden vol-bracht.
door Prof. Dr. W. Sas-Zaloziecky.
