o. (-s) [wsch. √fla, vlak, lage land. nederland]
1. streek die de tegenwoordige provincies West- en Oostvlaanderen, alsmede Zeeuws- en Frans-Vlaanderen omvat: was eertijds een graafschap.
2. Bepk.
a. Vlaamse noorderhelft van België, Vlaams-België: in Vlaams.
b. Vlaanderens, de provinciën West- en Oostvlaanderen: de beide -s; zij zijn uit de Vlaander(en)s.
Geschiedenis. Oorspronkelijk was Vlaanderen bewoond door Kelten, die door de Germanen west- en zuidwaarts werden gedreven. Onder de Germaanse stammen, die Vlaanderen in de 1ste eeuw v. K. bewoonden, waren de Menapiërs en de Morinen, van wie Caesar getuigt dat ze nooit naar hem om de vrede zonden, alsmede de Atrebaten de voornaamste. In de VIIde eeuw begonnen de HH. Amandus, Eligius, Livinus en Willibrordus de kerstening van het land.
Bij de verdeling van het Frankenrijk (Verdrag van Verdun 843) kwam het grootste deel van Vlaanderen aan Frankrijk (Kroon-Vlaanderen), het kleinste, ten oosten van de Schelde, aan Duitsland (Rijks-Vlaanderen). In de IXde eeuw werd de naam Vlaanderen gebruikt voor het door Franse kroonvazallen bestuurde kustgebied ten noorden en westen van Brugge. Een dezer kroonvazallen, Boudewijn I met de IJzeren arm, werd door zijn schoonvader, Karel II de Kale, koning van Frankrijk, tot graaf van Vlaanderen verheven. Arnulf I (918-964) veroverde Artois, Boudewijn V (1035-1067) dwong Hendrik II hem met Rijks-Vlaanderen te belenen. Boudewijn VI (1067-1070) verenigde door zijn huwelijk Henegouwen met Vlaanderen en behield het tot aan zijn dood. Na de vermoording van de zalige Karel de Goede 1127, verhief koning Lodewijk VI van Frankrijk Willem van Normandië tot graaf.
Deze kon zich echter niet handhaven tegen de Vlaamse burgers, wier beschermeling, Dirk van de Elzas reeds 1128 tot graaf werd uitgeroepen. Filips van de Elzas (1168-1191) schonk aan koning Filips II van Frankrijk zijn nicht met Artois als bruidschat. Boudewijn VIII (1191-1194) verenigde opnieuw Vlaanderen en Henegouwen. Boudewijn IX nam, evenals verschillende van zijn voorgangers deel aan een kruistocht en werd 1202 tot keizer van Konstantinopel gekroond. In de XIIIde eeuw ontwikkelden zich in Vlaanderen nijverheid en handel tot hoge bloei. De stoffen, tapijten, kanten uit de grote steden Gent, leper en Brugge waren wereldberoemd, en de laatstgenoemde stad werd de stapelplaats voor de zeehandel van noordwestelijk Europa.
De stoffelijke welvaart nam toe en baarde kunst, maar tevens grotere vrijheidszin bij de burgers en bij de graven. Gwijde van Dampierre (1280-1305) werd, wegens een verdrag met Edward I, koning van Engeland, die wol leverde voor de Vlaamse nijverheid, 1297 door koning Filips de Schone van Frankrijk verslagen en 1300 met zijn familie gevangengezet. Doch de willekeur en overmoed van de stadhouder Jacques van Chatillon, de afpersingen van zijn ambtenaren en het uitdagend bezoek van Filips en zijn gemalin te Brugge (mei 1301), waarbij de Fransgezinde partij (leliaards) grote feesten hield, wekte de verontwaardiging der volkspartij (klauwaards), aangevoerd door Pieter de Koninck en Jan Breydel. Overal ontstonden volksbewegingen o. a. te Brugge, waar 19 mei 1302 de Fransen werden vermoord (Brugse Metten). Chatillon ontkwam met moeite. Het leger door Filips gezonden om de Vlamingen te tuchtigen, werd in de Guldensporenslag (11 juli 1302) onder de kreet Vlaanderen de Leeuw verslagen; de Vlamingen drongen in Artois binnen en brachten de Franse legers nog menige nederlaag toe.
Eindelijk werd een wapenstilstand tot mei 1304 gesloten en graaf Gwijde kwam uit de gevangenis om de definitieve vrede voor te bereiden. Toen hij echter hierin niet slaagde keerde hij in de gevangenis terug en Filips viel opnieuw in Vlaanderen. Te Mons-en-Puelle had een onbesliste slag plaats; einde september 1304 werd een voorlopig verdrag, juni 1305 de vrede gesloten. Vlaanderen werd opnieuw een Frans graafschap en moest zijn voornaamste steden ontmantelen. Onder Lodewijk van Nevers (1322-1346), die verscheidene opstanden verwekte, was Jakob van Artevelde feitelijk meester van Vlaanderen. Zijn zoon, Pilips van Artevelde, streed roemrijk tegen graaf Lodewijk van Male (1346-1384), die hem, met de hulp van koning Karel VI van Frankrijk, en Filips de Stoute, hertog van Boergondië, 1382 bij Westrozebeke versloeg.
Filips de Stoute werd door zijn huwelijk met Margareta, dochter van Lodewijk van Male, 1384 graaf van Vlaanderen. Op hem volgde zijn zoon Jan zonder Vrees. Diens zoon, Filips de Goede, bracht niet alleen Vlaanderen, maar al de Nederlandse gewesten onder zijn kroon. Na de Boergondische kwam de Habsburgse (1482-1555), na deze de Spaanse heerschappij (1555-1713) d. i. de heerschappij van de Spaanse Habsburgers. In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) nam Vlaanderen aanvankelijk deel aan de opstand, doch werd weldra door Filips II van Spanje en zijn opvolgers bedwongen. Bij de Vrede van Munster 1648 moet Filips IV van Spanje Staats-Vlaanderen aan de republiek der Verenigde Nederlanden afstaan.
Later moesten nog Duinkerken, Rijsel en andere steden aan Lodewijk XIV van Frankrijk worden afgestaan. Sedert 1713 maakte Vlaanderen deel uit van de Oostenrijkse Nederlanden, 1797-1815 vormde het twee Franse departementen die 1815 als Oost- en Westvlaanderen bij het koninkrijk der Verenigde Nederlanden werden gevoegd. Na de Belgische Opstand 1830 kwamen zij aan het nieuw gevormde koninkrijk België. ➝ Vlaamse Beweging.
Graven van Vlaanderen
1. Boudewijn I 864
2. Boudewijn II < 1 1879
3. Arnulf I <2 918
4. Boudewijn III < 3 958
5. Arnulf II < 4 965
6. Boudewijn IV < 5 988
7. Boudewijn V < 6 1035
8. Boudewijn VI < 7 1067
9. Arnulf III < 8 1070
10. Robrecht I < 7 1072
11. Robrecht II < 10 1093
12. Boudewijn VII < 11 1111
13. Karei de Goede, kleinzoon van 10 1119
14. Willem van Normandië, neef van 13 1127
15. Dirk van de Elzas, id. 1128
16. Filips van de Elzas < 15 1168
17. Boudewijn VIII, schoonbroeder van 16 1191
18. Boudewijn IX < 17 1194
19. Joanna van Konstantinopel < 18 1202
20. Margareta van Konstantinopel < 18 1244
21. Gwijde van Dampierre < 20 1280
22. Robrecht III < 21 1305
23. Lodewijk van Nevers, kleinzoon van 22 1322
24. Lodewijk van Male < 23 1346
25. Filips de Stoute, schoonzoon van 24 1384
26. Jan zonder Vrees < 25 1405-1419
Filips de Goede
