Omstanderschap is het fenomeen waarbij mensen toeschouwer zijn in openbare situaties waarin anderen hulp of interventie zouden kunnen gebruiken en de toeschouwers voor de keuze staan hoe te reageren. De keuze kan variëren van passief wegkijken bij intimiderend gedrag in het openbaar vervoer tot actief ingrijpen bij een verdwaald kind in een stationshal.
Omstanderschap omvat zowel observeren als handelen: een omstander kan bewust of onbewust besluiten in te grijpen of juist afzijdig te blijven. Het omstanderseffect (Eng. Collective Bystander Effect) treedt op wanneer de aanwezigheid van anderen beïnvloedt of en hoe mensen hulp bieden. Zo kan een grote groep passiviteit versterken—niemand grijpt in bij een verdrinking omdat men afwacht of een ander het doet—maar samenwerking kan ook leiden tot collectieve actie.
Omstanderschap kent een breed spectrum: van passief conformeren tot actieve bemoeienis. Passieve omstanders zwijgen, kijken weg of verlaten de situatie, soms met een bezwaard geweten. Dit komt vooral voor wanneer niemand ingrijpt, de groep groot is en het risico op falen hoog wordt ingeschat. Aan de andere kant kan omstanderschap ook doorslaan in extreme bemoeizucht, waarbij mensen zich ongevraagd mengen in andermans zaken, zowel offline als op sociale media. Tussen deze uitersten liggen vele grijstinten.
Er bestaat geen eenduidig ‘goede’ omstander. Soms is observeren, afwachten, luisteren en niet interveniëren de wijste keuze, bijvoorbeeld bij een gebrek aan kennis of in complexe situaties vol nuance en dilemma’s. Een bewuste omstander weegt de gevolgen af en reageert niet impulsief vanuit angst, gemakzucht of groepsdruk. Hoewel de ‘goede’ omstander niet bestaat, kan wel gestreefd worden naar verantwoordelijk gedrag ten aanzien van medemensen, dieren, planten en de natuur: nadenken over de eigen rol en de situatie zorgvuldig inschatten.
Omstanderschap is dus een complex fenomeen, waarbij de context en individuele keuzes een cruciale rol spelen. Het vraagt om bewustwording van de eigen verantwoordelijkheid in publieke ruimten.