Eratosthenes (Ερατοσθενης), griekse eigennaam:
1) Eratosthenes van Athene, politicus. Hij sloot zich in 411 vC bij de oligarchen aan en was in 404 een van de → Dertig. Een van zijn slachtoffers was → Lysias’ broer Polemarchus. In 403, na de val van de Dertig, werd Eratosthenes door Lysias aangeklaagd wegens moord (Rede tegen Eratosthenes, nr. 12), maar hij werd vrijgesproken.
2. Eratosthenes van Cyrene (ca. 280-ca. 200), de meest universele geleerde van de 3e eeuw vC; hij zou de eerste zijn geweest die zich met de naam φιλολογοσ tooide; tijdgenoten die hem bewonderden noemden hem πενταθλος (’vijfkamper’, d.w.z. all-round geleerde), jaloerse collega’s verzonnen de bijnaam Βητα (’in alles de tweede’). Eratosthenes was in zijn geboortestad leerling van → Callimachus en Lysanias, in Athene van de academicus → Arcesilaüs en de stoïcijn Aristo. Ca. 245 vC volgde hij op verzoek van Ptolemaeus III → Apollonius Rhodius op als hoofd van de alexandrijnse bibliotheek; bovendien werd hij belast met de opvoeding van de kroonprins, de latere Ptolemaeus IV. Op 80-jarige leeftijd zou Eratosthenes een vrijwillige hongerdood gestorven zijn, omdat hij met volledige blindheid werd bedreigd.
Als schrijver bewoog Eratosthenes zich op vele gebieden; helaas bezitten we van zijn werken slechts fragmenten.
1. Als filoloog wees Eratosthenes de allegorische verklaring van literaire werken af; een commentaar moet volgens hem esthetische en historische waardering geven. Zijn Περι αρχαιας κωμωδιασ (De oude komedie) stelde niet alleen chronologische, maar ook grammaticale, literaire en filologische problemen aan de orde; in zijn Καταστερισμοι (Gevallen van opneming onder de sterren) verzamelde hij sagen die bij de verschillende sterrebeelden behoren.
2. Met zijn Χρονογραφιαι heeft Eratosthenes de grondslagen voor de wetenschappelijke chronologie gelegd.
3. Eratosthenes’ Γεωγραφικα (in drie boeken) vormen het eerste algemene handboek der beschrijvende en wiskundige geografie, waaruit o.a. Strabo veel heeft geput; in zijn Περι αναμετρησεως της γης (De meting van de aarde) gaf hij een in beginsel correcte berekening van de omtrek der aarde op grond van de lengte der schaduwen, en ontwierp hij een systeem van lengte- en breedtegraden.
4. Wiskundige onderwerpen (o.a. de z.g. ’zeef van
Eratosthenes’ om priemgetallen te vinden) behandelde hij in zijn Πλατωνικος.
5. Van zijn wijsgerige werken, die voornamelijk op de ethica betrekking schijnen te hebben gehad, weten we vrijwel niets.
6. Eratosthenes schreef ook gedichten. Fragmenten bezitten we o.a. van zijn Erigone - de geschiedenis van de dochter van de eerste attische wijnboer, die het lijk van haar door dronken boeren vermoorde vader vindt, zelfmoord pleegt en met haar vader (Boötes) en hun hond (Sirius) onder de sterren opgenomen wordt - en van zijn hymne (?) op Hermes. De gezochte taal en stijl van deze poëzie doen aan → Callimachus denken.
Lit. Uitgaven van de fragmenten: F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker 2 B (Berlin 1929 = Leiden 1962) nr. 241. H. Berger, Die geographischen Fragmente des E. (Leipzig 1880 = Amsterdam 1964). C. Robert, Eratosthenis Catasterismorum Reliquiae (Berlin 1878 = 1963). J. U. Powell, Collectanea Alexandrina (Oxford 1928). F. Solmsen, Eratosthenes’ Erigone. A Reconstruction (Transactions American Philological Association 78, 1947, 252-275). R. Merkelbach, Die Erigone des Eratosthenes (Misc. Rostagni, Turijn 1963 468526). - G. Knaack (PRE 6, 358-388). GGL 2, 246-253. - G. Keiler, Eratosthenes und die alexandrinische Stemdichtung (Diss. Zürich 1946). E. Wolfer, Eratosthenes von Kyrene als Mathematiker und Philosoph (Groningen 1954). [Nuchelmans]
