Woonhuizen. Huizen met een kern ouder dan de 18de eeuw zijn schaars in Schiedam.
De gepleisterde gevel van Lange Haven 137 heeft een op ‘Dordtse gevels’ gelijkende uitkragende boogstelling (eerste helft 17de eeuw). Het huis Schie 84 bezit mogelijk een 17de-eeuwse kern met insteek; de pui met Lodewijk XVI-festoenen is rond 1780 aangebracht.
Het in de kern uit 1668 daterende, onderkelderde pand Dam 4 heeft een gevel uit circa 1825 en inwendig schouwen en stucplafonds in empirestijl. Het gepleisterde dwarse huis Lange Haven 95-97 bezit een kern uit circa 1600 en kreeg eind 18de eeuw een ingangspartij in Lodewijk XVI-stijl en midden 19de eeuw een gevelbepleistering.
Opmerkelijk is de in 1918-'19 naar een neorenaissance-ontwerp van P. Sanders in de tuin gebouwde vergaderzaal voor de Bond van Distillateurs en Likeurstokers.Het forse drielaagse brandershuis Lange Haven 67 (circa 1740) heeft over twee bouwlagen een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl. Vergelijkbaar van opzet, maar voorzien van een Lodewijk XV-pronkrisaliet, is Lange Haven 107 (circa 1760).
Nadat Schiedam vanaf 1780 eigen mouterijen had gekregen, kwam de jeneverstokerij tot grote bloei en dat resulteerde in diverse monumentale branderswoningen in Lodewijk XVI-stijl. Het rijkste voorbeeld is het in 1803-'04 naar plannen van Jan Giudici voor de brander en burgemeester Cornelis Nolet gebouwde herenhuis Lange Haven 63-65. Dit forse pand met souterrain, twee bouwlagen en een mezzaninoverdieping heeft bordestrappen en een hardstenen pronkrisaliet. Binnen bevinden zich stucplafonds, marmeren schouwen, een fraaie trap en een grote achterzaal met corinthische zuilenarchitectuur, alles gedecoreerd in een overgangsvorm van Lodewijk XVInaar empirestijl. Het sinds 1908 als kantongerecht gebruikte pand is rond 1955 gerestaureerd. Doorgaans wordt ook het brede brandershuis Tuinlaan 24 (circa 1805) aan Giudici toegeschreven; het is voorzien van een geheel hardstenen gevel en pronkrisaliet met Lodewijk XVI-details.
Met elkaar vergelijkbaar zijn de herenhuizen Tuinlaan 58 (circa 1780), gebouwd voor Dominicus van Doorn met hardstenen pronkrisaliet, en Tuinlaan 50; beide hebben een fronton met daarin guirlandes. Uit dezelfde tijd stamt het drielaagse brandershuis Lange Haven 71 met hardstenen pronkrisaliet en Lodewijk XVI-details. Een bescheidener middenaccent hebben de even grote laat-18de-eeuwse huizen Lange Haven 80 (fronton met beelden van Neptunus en Mercurius en inwendig stucplafonds), Nieuwstraat 26 (Lodewijk XV-stucplafond), Lange Haven 103-105 en Lange Haven 131 (Lodewijk XVI-snijraam). Het drielaagse diaconiehuis (Nieuwstraat 12) heeft een geblokte hardstenen deuromlijsting met Lodewijk XVI-eikenbladfestoenen en een deur uit circa 1830. Voorbeelden van eenvoudiger laat-18de-eeuwse huizen zijn de smalle drielaagse panden Lange Haven 49, Lange Haven 104 (mezzanino) en Lange Haven 122 (later bijgetrokken gang). Het bescheiden klokkenluidershuisje Nieuwstraat 32 werd in 1773 gebouwd naar ontwerp van Ary van Bol'Es.
Ook in de eerste helft van de 19de eeuw verrezen diverse forse huizen, zoals de rond 1820 met empire-details uitgevoerde herenhuizen Dam 8 (rank pronkrisaliet) en Lange Haven 117 (omlijste ingang). Het koopmanshuis Korte Haven 129 heeft een omlijste ingang en een doorrit voorzien van een fraai snijlicht met daarin een vrouwenfiguur. Andere voorbeelden van herenhuizen uit circa 1830 zijn Lange Nieuwstraat 169, Lange Haven 11 (mezzanino), Lange Haven 89-91 (geblokt ingangsrisaliet) en Tuinlaan 46 (driezijdig risaliet). Direct geïnspireerd op de vroeg-19de-eeuwse branderswoningen is het uit 1856 daterende koopmanshuis Lange Nieuwstraat 55, waar het gepleisterde middenrisaliet is voorzien van een liggend Mercuriusbeeld en een kroonlijst met balustrade. Dit pand is lange tijd als politiebureau in gebruik geweest. Een groep vergelijkbare maar iets minder rijke koopmanshuizen wordt gevormd door Lange Nieuwstraat 59 (1855), Tuinlaan 80 (circa 1860) met eclectische details en een pakhuis aan de Buitenhaven - en de twee waarschijnlijk door dezelfde architect ontworpen panden Lange Haven 92 (1863) en Nieuwe Haven 149 (circa 1865).
Sobere neoclassicistische varianten van deze herenhuizen zijn Lange Nieuwstraat 57, Nieuwe Haven 111 en 153 (alle circa 1860). Neoclassicistisch zijn ook het eenlaagspand Buitenhavenweg 9 (circa 1840), het dubbele huis Tuinlaan 52 (circa 1850), de onder- en bovenwoningen Lange Nieuwstraat 119-121 (circa 1860) en het brugwachtershuisje Lange Nieuwstraat 1 (circa 1880). In eclectische vormen uitgevoerd zijn het voor J. Loopuyt gebouwde rijzige koopmanshuis Lange Nieuwstraat 101 (1855-'56), de gepleisterde villa's Warande 123-125 (circa 1866) van de branders S.J. Melchers en A.C.A. Nolet, het gepleisterde forse hoekpand Hoofdstraat 42 (circa 1870) en het rijke herenhuis Lange Haven 127 (circa 1870) met een in pleister geboseerde parterre.
Eclectische vensteromlijstingen hebben de herenhuizen Singel 70-72 (1872; ontwerp J. Hoek) en de gepleisterde herenhuizen Grote Markt 25 en Singel 159 (beide circa 1880). Een rijke eclectische kroonlijst bezit Oostsingel 2 (circa 1890) en een kroonlijst met daarin een eclectisch fronton is te zien bij Grote Markt 41 (1889). Voorbeelden van huizen in neorenaissance-stijl zijn Lange Haven 52 (1890), Hoogstraat 167 (circa 1890), Singel 176-178 (1896; H. Gabel) en Emmastraat 14-16 (1898; J. Bijl).
Naar een ontwerp met rationalistische en jugendstil-details van H. Gabel kwamen in 1906 de herenhuizen Tuinlaan 94-96 tot stand. Jugendstil-details vertonen ook de door B. Bakker ontworpen onder- en bovenwoningen Warande 16-24 (1906), Nieuwe Haven 69-73 (1907), C. Huygensstraat 2-8 (circa 1910) en verder het herenhuis Westvest 12 (1913). De classicistische variant van de Nieuw Historiserende stijl is vertegenwoordigd door het herenhuis Tuinlaan 18 (1911; ontwerp H. van Seventer).
Andere aardige vroeg-20ste-eeuwse huizen zijn Nassaulaan 43-49 (1911, K. Oosterhoff), Lange Nieuwstraat 135-147 (1913), Tuinlaan 2 (1914, D.J. Bochove) en Warande 207-211 (circa 1915), de laatste met opvallende torentjes. Expressionistische details kenmerken de villa Nassaulaan 73 (1918; R. van der Valk) en het huis T. Oemstraat 3-5 (1920; J. de Jonge); meer zakelijk-expressionistisch van ontwerp is de villa Atlantide (Burg. Knappertlaan 120; 1926, P.
Sanders). De in 1930-'31 naar een functionalistisch ontwerp van J.A. Brinkman en L.C. van der Vlugt voor de familie De Bruyn gebouwde villa A. Prinslaan 14 heeft wit gepleisterde muren, stalen ramen, platte daken en een centraal trappenhuis. Het functionalistische flatgebouw Singelwijck (Rotterdamsedijk 262-316), een imposant blok met achtlaagse hoogbouw en drielaagse zijvleugels, kwam in 1933-'34 tot stand naar ontwerp van H. Leppla in opdracht van C.
Korsten en W. Blokland. Het winkeldeel onder de flat was bestemd voor de Hema (nu ANWB).
