Nationale feestdag waarop de verjaardag van de koningin wordt gevierd. De dag is rechtstreeks voortgekomen uit Prinsessedag.
De huidige naam dateert van 1891, toen prinses Wilhelmina, wier verjaardag op 31 augustus traditiegetrouw feestelijk werd gevierd, koningin was geworden. Na Wilhelmina’s troonsafstand in 1948 verschoof Koninginnedag automatisch naar 30 april, de verjaardag van koningin Juliana. De datum 30 april is onder koningin Beatrix (geboren op 31 januari) gehandhaafd, met als gevolg dat de feestdag intussen als nationale ‘dag van de monarchie’ is geïnstitutionaliseerd. Koninginnedag heeft van het begin af aan in het teken gestaan van het ideaal van nationale saamhorigheid. In de tijd van opkomende verzuiling zou een feest op de verjaardag van de koningin, nationaal symbool bij uitstek, als bindmiddel kunnen fungeren, zo redeneerde men toen. Een deel van de liberale gegoede burgerij vond eind 19e eeuw dat Nederland zijn eigen nationale feestdag moest krijgen.
Herdenkingen van grote veldslagen uit de tijd van de Tachtigjarige Oorlog of geboortedagen van nationale helden werden niet geschikt geacht als bindend element. Met name de verschillen tussen protestanten en katholieken, maar ook die tussen confessionelen en liberalen, kwamen daar juist extra aan het licht. Daarnaast zagen liberalen in het opkomend socialisme een bedreiging voor de eenheid van het land. Leden van de liberale elite zochten een nationaal symPlaatsen die koningin Beatrix sinds haar troonsbestijging op Koninginnedag bezocht:1981 Veere en Breda (Zeeland en Noord-Brabant)
1982 Zuidlaren en Harlingen (Drenthe en Friesland)
1983 Lochern en Vaassen (Gelderland en Limburg)
: 1984 Den Haag (Zuid-Holland)
1985 Schagen, Callantsoog, Anna Paulowna (Noord-Holland)
1986 Deurne en Meijel (Noord-Brabant en Limburg)
1987 Breukelen (Utrecht)
1988 Kampen en Genemuiden (Overijssel)
1989 Goedcreede en Oud-Beijerland (Zuid-Holland)
1990 Loppersum en Haren (Groningen)
1991 Buren en Culemborg (Gelderland)
1992 Rotterdam (Zuid-Holland)
1993 Vlieland en Sneek (Friesland)
1994 Urk en Emmeloord (Flevoland)
1995 Sittard en Eijsden (Limburg)
1996 Sint Maartensdijk en Bergen op Zoom (Zeeland en Noord-Brabant)
1997 Marken en Velsen (Noord-Holland)
1998 Doesburg en Zutphen (Gelderland)
1999 Houten en Utrecht (Utrecht)
2000 Katwijk en Leiden (Zuid-Holland)
2001 Hoogeveen en Meppel (Drenthe, afgezegd vanwege mkz-crisis)
2002 Hoogeveen en Meppel (Drenthe)
2003 Wijhe en Deventer (Overijssel)
2004 Warffum en Groningen (Groningen)
2005 Den Haag (Zuid-Holland)
bool en vonden dat in prinses Wilhelmina. Haar vijfde verjaardag in 1885 moest een beschaafd feest worden. Beschaafd, want een bijkomend streven was het volk te verheffen en ruwe spelen en kermissen, waar bier en jenever rijkelijk vloeiden, terug te dringen. De ‘beschaafde’ viering van de verjaardag van prinses Wilhelmina op Prinsessedag boekte in de jaren daarna steeds meer succes. In 1891 werd na het overlijden van koning Willem III de naam veranderd in Koninginnedag. Daarna is de feestdag, die intussen zijn levensvatbaarheid bewezen had, uitgegroeid tot een traditie.
Het uiterlijk van Koninginnedag is in de loop der jaren niet wezenlijk veranderd. De feestelijkheden hebben al die jaren hetzelfde spontane, informele karakter behouden als op Prinsessedag. Ook het plaatselijke karakter ervan is nooit veranderd. De betrokkenheid van de lokale afdeling van de Vereeniging tot Veredeling van Volksvermaken, naderhand overgenomen door de Oranjeverenigingen, garandeerde dat de volksfeesten overal een ‘braaf’ karakter hadden. In de praktijk waren het vooral kinderfeesten, die in de tijd van koningin Wilhelmina het einde van de zomervakantie markeerden, voor generaties kinderen het onherroepelijke begin van een nieuw schooljaar. In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de viering van Koninginnedag in het teken te staan van de ‘vrijmarkt’, die vooral jongeren aantrok.
Het aandeel dat de koninklijke familie in de viering van de feestelijkheden heeft, is in de loop der tijd gegroeid. Onder Wilhelmina ontstond de traditie dat de jarige koningin ’s ochtends door schoolkinderen werd toegezongen, waarna de koninklijke familie ’s middags met regelmaat de lokale feestelijkheden met een bezoek vereerde. Afhankelijk van het zomerverblijf was dat in Soestdijk, waar koningin Emma ’s zomers woonde, of Apeldoorn. Alleen tijdens de Eerste Wereldoorlog en in 1934 en 1935, toen de koningin de zomervakantie in het buitenland doorbracht, werd deze traditie onderbroken. Bij de viering van haar vijftigste verjaardag in 1930 woonde koningin Wilhelmina wel landelijke vieringen bij. Aan de traditie van Koninginnedag kwam abrupt een einde in 1939, toen er vanwege de oorlogsdreiging geen festiviteiten werden georganiseerd.
In de Tweede Wereldoorlog werd Koninginnedag niet gevierd. Na de spontane viering van de verjaardag van prins Bernhard op 29 juni 1940, bekend geworden als Anjerdag, verbood de Duitse bezetter uitingen van aanhankelijkheid aan het koningshuis. Na de oorlog voelde Wilhelmina zich te moe om aan de viering (gedurende drie achtereenvolgende jaren groots aangepakt met stadionspelen respectievelijk in Amsterdam en Rotterdam, waarin de herdenking van de bezettingstijd centraal stond) deel te nemen. De viering in 1948 viel samen met de festiviteiten rond haar gouden regeringsjubileum. Enkele dagen later deed zij troonsafstand ten gunste van haar dochter Juliana. Onder Juliana werd Koninginnedag gevierd met een bloemendefilé, waaraan het hele volk vrij kon deelnemen.
Dat vond plaats bij paleis Soestdijk, waar de koningin met haar gezin woonde. Het idee voor een défilé is ontleend aan de viering van de 75e verjaardag van koningin-moeder Emma op 2 augustus 1933. Emma bracht altijd de zomermaanden door op paleis Soestdijk. De Oranjeverenigingen van Baarn en Soest organiseerden die dag voor haar een bloemendefilé. Dat idee werd in 1949 overgenomen. Aan het jaarlijkse défilé namen duizenden mensen deel, die allemaal bloemen voor de jarige vorstin meebrachten (die op de trappen van het bordes werden neergelegd) en cadeaus overhandigden.
Het défilé groeide uit tot nationaal evenement, zeker toen het vanaf 1952 rechtstreeks op televisie uitgezonden werd. Twee keer is het niet doorgegaan, in 1962 omdat de koningin en prins Bernhard hun zilveren bruiloft vierden en in 1971 in verband met het overlijden van prinses Armgard. Tijdens de regering van koningin Juliana werd het gebruikelijk dat iedereen op Koninginnedag een vrije dag kreeg, waardoor 30 april zich ontwikkelde tot nationale feestdag. In de rest van het land, en ook in de overzeese Rijksdelen, werd Koninginnedag gevierd met aubades, kinderspelen en volksvermaak. In haar inhuldigingsrede op 30 april 1980 kondigde koningin Beatrix aan dat Koninginnedag uit respect voor haar moeder op 30 april gevierd zou blijven worden. Een praktische overweging was waarschijnlijk dat de activiteiten die onlosmakelijk met Koninginnedag verbonden zijn, lenteweer vereisen om succesvol te zijn.
Onder Beatrix is de betrokkenheid van de Oranjes bij de viering van Koninginnedag radicaal veranderd. Niet langer gaat het volk naar de vorstin toe, maar de vorstin gaat naar het volk, zij begeeft zich zogezegd ‘onder de mensen’. Jaarlijks worden één, maar meestal twee gemeenten uitgekozen, meestal uit één provincie (de provincies rouleren), die de koningin en haar familie als gasten mogen ontvangen. De hoge gasten komen het plaatselijke feest ‘meevieren’. De eerste twee keer nam alleen het gezin van koningin Beatrix aan de viering deel. Vanaf 1983 is ook het gezin van prinses Margriet van de partij, dit in verband met de afwezigheid van de zieke prins Claus in dat jaar.
Na afloop van het bezoek aan de twee plaatsen gingen de leden van het Koninklijk Huis tot 2003 normaliter op bezoek bij de jarige prinses Juliana. In 1988, het jaar dat koningin Beatrix vijftig werd, kwamen zij en haar gezin ’s middags voor een verrassingsbezoek naar de Amsterdamse Jordaan. Naast de gebruikelijke visites op de dag zelf, wordt er sedert 1985 ook jaarlijks in de week vóór 30 april een zogenaamd Koninginnedagconcert gehouden op paleis Noordeinde. Het bezoek van de koningin aan de feesten wordt altijd live uitgezonden op de televisie.
In 2001 zouden de plaatsen Hoogeveen en Meppel de primeur hebben om prinses Máxima, toen net verloofd met prins Willem-Alexander, op Koninginnedag te verwelkomen. De viering werd dat jaar evenwel afgelast vanwege een uitbraak van de besmettelijke veeziekte mond- en klauwzeer.
