Tegen het huidige onderwijssysteem zijn vooral in den laatsten tijd door de voorstanders van een „Nieuwe School” allerlei bezwaren naar voren gebracht. De tegenwoordige school zou zijn levensvreemd en geïsoleerd; daartegen wil de nieuwe school (n.s.) vergaderingen van het personeel met de ouders, voorstellingen, tentoonstellingen, geregeld schoolbezoek door de betrokken volwassenen enz. Zie → Gary, → Gemeenschapsscholen. Andere grieven bestaan tegen de examencultus en parate-kennisjacht, de passiviteit (de zgn. luisterschool) en nivelleerings-tendenzen, waarin → Actieve school, → Arbeidsschool, → Daltonbeginsel, Montessori verbetering zouden moeten brengen; tegen den rooster -en leervakkendwang, waartegen de → projectmethode, → „Gesamtunterricht” en → gelegenheidsonderwijs worden aanbevolen (vgl. → Ligthart); eindelijk tegen het egoïsme der oude school, waartegen de n.s. de → eenheidsschool en coëducatie bepleit.
Beoordeeling Bij alle overdrijving in deze reformbeweging, verdienen de goede kernen toch onze aandacht. Het valt toe te juichen, dat er wordt afgerekend met de verkeerde doelstelling, die vooral onze volksschool bedorven heeft: de encyclopaedische kennis. Verstandelijke vorming moet de natuur volgen, moet psychologisch zijn, en kan slechts plaatshebben door zelfwerkzaamheid van het kind; dit zijn twee andere gewichtige punten. De n. s. vergist zich echter door het leven alleen van zijn stoffelijken en socialen kant te nemen en het godsdienstige en bovennatuurlijke uit te schakelen.
Practijk Tot radicale en algemeene hervormingen is men hier te lande nog niet gekomen: het blijft bij een aantal proefscholen, vooral voor lager onderwijs, die alle of enkele nieuwe beginselen in toepassing brengen; de meeste van die scholen zijn van a-christelijken of anti-christelijken aard. → Montessori wint geleidelijk veld in Nederland, met name bij het kleuteronderwijs. Het → Daltonbeginsel daarentegen maakt weinig vorderingen. Experimenten met zelfregeering (selfgovernment) zijn uiterst zeldzaam. → „Gesamtunterricht”, in andere landen sinds jaren verplichtend (ook het nieuwe Belgische officieele leerplan van 1936 is er op gebaseerd) geniet hier nog slechts een theoretische bekendheid. Enkele inrichtingen, die aanspraak maken op den naam „nieuwe school”, volgen hier: De Pallas-Athene-school te Amersfoort. In de laagste drie leerjaren wordt Montessori gevolgd, in de hoogere een soort Dalton-systeem. Stelselmatig wordt het contact der ouders met school en leerlingen bevorderd; het grootsche doel is: aankweeking van algemeene broederschap. Daarom moet het kind werken voor de schoolgemeenschap: onderhoud van tuin, leermiddelen, enz. Van Christelijke naastenliefde echter, van plichten tegenover een persoonlijken God, van eenigerlei godsdienstige opvoeding, geen spoor. De Pythagorasschool te Ommen is een stichting van de Theosophische Vereeniging, opgezet als internaat. Ook hier dient het Montessori-beginsel als leidraad; ook hier is het doel: opvoeding tot den dienst der kleine en groote gemeenschap. De Vrije School in Den Haag is niet theosophisch, maar anthroposophisch georiënteerd. Grondlegger der anthroposophie is Rud. Steiner, die te Stuttgart de → Waldorf Astoria-school (vgl. → Anthroposophische paedagogiek) stichtte, waarvan de Haagsche als vrije copie kan beschouwd worden. De Werkplaats van Kees Boeke te Bilthoven wordt bezocht door leerlingen van 3 tot 18 jaar van verschillend geslacht, stand en godsdienst; enkele zijn intern. Men werkt er met het zgn. „proevensysteem”: de leerlingen leggen telkens wanneer ze een bepaald gedeelte van de leerstof zelfstandig doorgewerkt hebben een proeve van bekwaamheid af, en verwerven daardoor telkens een gedeelte van hun schooldiploma. Andere „nieuwe scholen” in Nederland, als de Humanitaire te Laren, de Engendaal-school onder Soest (intusschen opgeheven), die van de Nieuwe Amsterdamsche Schoolvereeniging, enz., komen in hoofdtrekken met de bovengenoemde overeen.
Zie nog, behalve de reeds aangegeven trefwoorden: → Decroly, Dewey, Länderziehungsheime, Persoonlijkheidsonderwijs, Zelfwerkzaamheid.
Lit.: J. Adams, Modern developments in edueational practice ; Kohnstamm, De nieuwe school; id., Parate kennis; P. Petersen, Die neu-europäische Erziehungsbewegung ; Rombouts, Hist. Pedagogiek (III), id., Kath. Pedagogiek ; H. Bolt, Nieuwe wegen in opvoeding en onderwijs (bevat meer Boeddhist, dan Christ, gedachten) ; Kees Boeke, Kindergemeenschap; Prof. Verhaar, Moderne theosoph. beweging (dit vooral voor de leer). Rombouts.