Rechtsbewustzijn (Eng. Legal Consiousness) bestaat uit ervaringen van burgers en professionals over hoe het recht in de praktijk werkt voor wat betreft recht spreken, interpreteren, uitoefenen, toepassen, schikken, ondergaan etc. Rechtsbewustzijn is de rechtvaardigheid van wet- en regelgeving zoals door burgers en (juridische) professionals, bestuurders, politici en belangenorganisaties beleefd.
Juridisch bewustzijn ontwikkelt zich vanuit gedeelde ondervindingen. Hiervan uit ontstaat een wij-factor of agency. Dit rechtsbewustzijn is vol betekenisgeving en weerspiegelt zich in de constructie en het onderhoud van legaliteit en rechtsstaat. De ontelbare juridische instituties materialiseren vervolgens dit meta-bewustzijn in verkeersregels, arbeidswetten, patiëntenrechten, vergunningen, boetes, verordeningen, statuten en zo heel veel meer. Ons dagelijks leven is ermee gevuld. Zolang alle leden van de samenleving de uitoefening van het recht nog rechtvaardig vinden blijft de juridische hegemonie overeind.
Ervaringen met rechtvaardigheid wisselen. Bovendien, wat in het verleden iedereen ‘normaal’ vond kan nu onacceptabel zijn. Lijfstraffen voor kinderen? Tradities en gewoonten veranderen en daarmee onze hedendaagse gevoelens bij ongewenste intimiteiten, etnisch profileren etc. Inzichten en betekenissen van het recht circuleren en beïnvloeden het rechtsbewustzijn van onze assertieve burgers in multiculturele omgevingen. Maar inzichten beïnvloeden evengoed het rechtsbewustzijn van professionals en van gezagsdragers die ‘hun’ wet- en regelgeving uitvoeren en namens overheden in een veranderend politiek landschap opereren.
Als burgers zich vervreemden van het rechtssysteem en de uitkomsten onrechtvaardig vinden, kan burgerlijk verzet ontstaan. Dit leidt soms tot rechterlijk activisme en wetswijziging. Denk hierbij aan sociale advocatuur, stakingsrecht, dierenleed, euthanasie-interpretaties, ngo’s die tolken voor migranten eisen en aan de Urgenda-klimaatzaak tegen Shell.
Rechtsbewustzijn is een oud legalistisch concept dat inmiddels in sociaal-cultureel opzicht is geëvolueerd, inclusiever geworden. Deze conceptuele verbreding betekent dat hedendaags verhoogd rechtsbewustzijn bedachtzaamheid vraagt. Immers het vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht moet gewaarborgd blijven.
