Collectieve verbanning is de doelbewuste verdrijving van een volk uit hun oorspronkelijke leefgebied, doorgaans gemotiveerd door politieke doelen en gekenmerkt door systemisch toegepast asymmetrisch geweld van staatswege. Het onderscheidt zich van individuele verbanning door het groepsgerichte karakter en collectieve ontheemding.
Historische voorbeelden omvatten de verdrijving van Hugenoten uit Frankrijk en joden uit Spanje. Collectieve deportaties kunnen ook een koloniale of strafrechtelijke dimensie hebben gehad. Een actueel voorbeeld betreft de Palestijnen, van wie velen sinds 1948 in ballingschap leven. Onder recente Israëlische regeringen lijkt het beleid steeds meer gericht op langdurige ontheemding. De vraag naar een mogelijke terugkeer blijft urgent.
Het land van herkomst behoudt een diepe betekenis voor volkeren die inheems en ontheemd zijn zoals Marons, Adivasi en Rohingya. Zij dragen hun herinneringen met behulp van micro-narratieven of mini-vertellingen met zich mee. Ook migranten die een diasporisch bestaan hebben zoals Italianen, Chinezen of joden in New York of Nederlanders in Australië ervaren een band met hun thuisland, maar een gedwongen volksverhuizing, in tegenstelling tot migratie gedreven door economische kansen of persoonlijke keuzes, is het gevolg van een politiek gericht op ontvolking.
Collectieve verbanning vereist een overheidsbesluit en van omstanders maatschappelijke acceptatie of apathie. Het leven in ballingschap betekent vervreemding en nieuwe beproevingen, waarbij gemeenschappen zich moeten richten op mogelijke terugkeer naar het verloren land of op verankering in de diaspora.
