In de loop van de 16e eeuw maakte de christelijke kerk in Europa een ernstige crisis door. Bepaalde misbruiken in de kerk; de vrijheid van geest en de kritische houding, die als gevolg van de Renaissance was ontstaan, bereidden tezamen de weg voor de Reformatie.
De man die de grote stoot gaf voor de Reformatie, was de Duitse Augustijnermonnik Maarten Luther. Hij werd in 1483 in Eisleben geboren uit een boerenfamilie; een omstandigheid waaraan hij waarschijnlijk zijn impulsiviteit, zijn gulheid, zijn heftigheid en zijn uitbundigheid te danken heeft gehad. Na een arbeidzame jeugd moest Maarten priester worden. Een reis naar Rome, waarbij hij kennis maakte met het hofleven van paus Julius II, deed de gelovige en sobere Duitser walgen. In 1513 werd Leo X paus en om het geld bijeen te krijgen voor de bouw van de St. Pieter liet hij overal in de christelijke wereld. . . .aflaten verkopen.
Op 31 oktober 1517 tekende Luther tegen deze praktijken openlijk verzet aan in zijn ‘95 stellingen tegen de aflaten’, waarin tegelijkertijd de godsdienstkwestie in geheel Duitsland aan de orde werd gesteld. In 1519 ontkende Luther de onfeilbaarheid van de paus van Rome; het jaar daarop ageerde hij even fel tegen het pausschap zelf.
Paus Leo X reageerde door Luther in de ban te doen; Karel V volgde met een keizerlijke ban en in 1521 ontsnapte Luther ternauwernood aan de brandstapel, omdat hij in bescherming werd genomen door de keurvorst van Saksen. Later zocht hij toevlucht in een klooster, waar hij de Bijbel in het Duits vertaalde. Luther stierf in 1546. In dat jaar was de helft van Duitsland al overgegaan tot het Lutheranisme, tezamen met Pruisen en de Scandinavische landen.
Van karakter geheel verschillend was Jean Calvijn, die de Reformatie propageerde in Frankrijk en Zwitserland. Calvijn werd in 1509 in Noyon geboren en was een geleerde, een wijsgeer en een schrijver. In 1534 begon Frans I de reformatoren te vervolgen en moest Calvijn uitwijken naar Zwitserland. Hij vestigde zich in Genève, waar hij zijn voornaamste werk schreef: ‘Institutiones Religionis Christianae’.
Drieëntwintig jaar lang (tot 1564) probeerde Calvijn Genève als toevluchtsoord te handhaven voor vervolgde reformatorische Christenen.
Calvijn stierf in 1564; zijn volgelingen zijn vooral verspreid over Nederland, Frankrijk en Zwitserland.