Het woord ‘etiquette’ stamt uit het Frans; het betekent letterlijk ‘klein kaartje’. In Frankrijk was het namelijk gebruikelijk om mensen, die deelnamen aan een openbare plechtigheid, een kaartje te sturen waarop precies vermeld stond wat de betrokkene tijdens de plechtigheid moest doen.
In de loop der jaren kreeg het woord ‘etiquette’ de betekenis van ‘de juiste manier om zich in gezelschap van anderen te gedragen’. Elke gemeenschap van mensen heeft eigen etiquetteregels; zelfs wilde stammen in het diepst van de jungle. Die regels verschillen nogal eens, zodat een beleefd gedrag bij de ene groep de grootste belediging kan zijn bij een andere. Wij geloven bijvoorbeeld, dat smakken met de lippen tijdens het eten hoogst onbeleefd is. Eskimo’s daarentegen beschouwen het als een beleefd compliment; het betekent, dat het eten de gast uitstekend gesmaakt heeft! In Afrika begroeten sommige stammen elkaar met de voor ons nogal onsmakelijke woorden: ‘Transpireert U goed?’ De hand van een vriend schudden is in talrijke delen van de wereld een gebruikelijk begroetingsceremonieel. Chinezen daarentegen schudden in zo’n geval... hun eigen hand.
En terwijl wij onze hoed afnemen om een ander te groeten, ontbloot een Ghanees een van zijn schouders. Zo zijn er talrijke voorbeelden van verschillende etiquetteregels.Als Papoea’s afscheid van elkaar nemen zeggen ze niet ‘tot ziens’ - maar de gastheer barst in jammerkreten uit en smeert zichzelf in met modder. Terwijl wij menen, dat het tot de goede gewoonten behoort onze gasten aan tafel met een intelligent gesprek bezig te houden, eet men in het Verre Oosten onder doodse stilte. Bepaalde stammen in Afrika spuwen op de grond om hun goedkeuring te uiten; in Tibet is het gebruikelijk om de tong uit te steken als de gast vertrekt. Het betekent, dat men met genoegen naar zijn woorden geluisterd heeft.
Over de gehele wereld zijn de regels van de etiquette dus verschillend. Maar overal geven ze antwoord op vragen als: hoe moeten vreemden aan elkaar worden voorgesteld; hoe begroeten goede vrienden elkaar; hoe moeten oudere mensen aangesproken worden; hoe moeten we ons aan tafel gedragen; hoe moeten we ons voor een bepaalde gelegenheid kleden en hoe moet ik tonen, dat ik respect voor iemand heb?
De moeilijkste etiquetteregels zijn die, welke in gezelschap van koningen en keizers in acht genomen moeten worden. Een anekdote uit de tijd van de Franse korting Lodewijk XIII maakt dat duidelijk. De koning wilde kardinaal Richelieu gaan opzoeken, die doodziek in bed lag. Het was echter tegen de regels van de hofetiquette, dat een kardinaal lag terwijl zijn koning bleef staan of zitten. Er was voor deze moeilijkheid slechts één oplossing: de koning moest.... ook gaan liggen. Lodewijk liet een rustbank aanrukken, legde zich daarop neer en het bezoek verliep verder in alle vriendelijkheid! Aan het Nederlandse hof bestaan zulke dwaze regels natuurlijk niet meer. Maar wie een bezoek zou brengen aan de Nederlandse vorstin zou zich tevoren toch terdege op de hoogte moeten stellen van de wijze, waarop hij zich op het paleis te gedragen had.
Etiquetteregels zijn ontstaan om te voorkomen, dat mensen elkaar verkeerd begrijpen. Dat zou namelijk kunnen gebeuren als ieder voor zichzelf uitmaakte wat beleefd en wat onbeleefd is. Stel bijvoorbeeld, dat een vreemdeling midden in de jungle plotseling tegenover de aanvoerder van een groep inboorlingen komt staan. De vreemdeling wuift vriendelijk om zijn goede bedoelingen te tonen. Het is echter best mogelijk, dat de aanvoerder tegenover hem dat gebaar verkeerd begrijpt; het vertaalt als een sein voor de verborgen makkers van de vreemdeling om aan te vallen. Natuurlijk is dit een extreem voorbeeld. Over het algemeen is het echter zo, dat aanvaarde etiquetteregels een beter begrip tussen de mensen mogelijk maken.
Hoe onze westerse etiquetteregels ontstaan zijn, is niet altijd meer na te gaan; we kunnen hoogstens veronderstellingen doen. Eén van onze tafelregels verbiedt bijvoorbeeld een lepel rechtop in een kom of kop te plaatsen. Logisch; op die manier is het heel gemakkelijk om met een mouw die lepel om te stoten en de inhoud van het kommetje over het tafelkleed te storten. Een andere beleefdheidsregel verbiedt ons iemand in de rede te vallen. Ook logisch natuurlijk. Er zijn echter talloze etiquetteregels, die minder gemakkelijk te begrijpen zijn.
Waarom schudden we elkaars handen? Die gewoonte stamt waarschijnlijk al uit de tijd van de holemens. In de harde strijd om het bestaan plachten holemensen bepaald niet elkaars vrienden te zijn; de zware knuppels, waarmee ze zich wapenden, waren niet alleen bedoeld om dieren aan te vallen! Op de duur leerden deze primitieve mensen echter, dat het óók mogelijk was om vriendschappelijk met elkaar om te gaan. Maar hoe moest men een vreemdeling duidelijk maken, dat men geen kwaad in de zin had? Tenslotte leerde de holemens, dat niets dit duidelijker maakte dan een uitgestoken hand.... zonder knuppel!
In de Middeleeuwen waren de gezichten van de krijgers vaak verborgen achter de neergeslagen vizieren van hun helm. Als een geharnaste ridder iemand duidelijk wilde maken dat hij een vriend was, sloeg hij zijn vizier op: een gewoonte, waarop ons lichten van de hoed waarschijnlijk is terug te voeren. De begroeting ‘Transpireert U goed?’ wordt gebruikt in streken, waar koorts een gevreesde kwaal is. Mensen met koorts hebben vaak een kurkdroge huid. Informeren naar iemands transpiratie is dus hetzelfde als vragen naar zijn gezondheid.
Sommige inboorlingenstammen geloven, dat speeksel een uitstekende bescherming vormt tegen boze geesten. Een vreemd idee - maar het verklaart, waarom leden van deze stammen op de grond spuwen om hun waardering uit te spreken.
Het is een slechte gewoonte een bord schoon te maken met een stuk brood of de laatste druppel soep in een lepel te gieten. Zo’n handeling suggereert, dat de eter grote honger heeft. En er zijn tijden geweest, dat niemand er eerlijk voor uit wilde komen dat hij honger leed.
Op welke vreemde wijze sommige van onze etiquetteregels ook ontstaan zijn - we moeten er ons aan houden als we niet voor ongemanierd willen doorgaan. Zonder te overdrijven natuurlijk. Want van lieden, die liever door een rood stoplicht rijden dan hun hoed vergeten af te nemen voor een dame, kunnen we bepaald geen hoge dunk hebben. De gelichte hoed ten spijt!