Vele duizenden jaren geleden al ontdekte de mens wat ‘ceramiek’ was. Hij leerde namelijk uit natte klei kommen, kruiken en potten kneden - en gedroogd in de zon vormden die primitieve pottenbakkersprodukten een waardevolle aanvulling voor het schaarse huisraad van die dagen.
De ceramische industrie heeft in latere eeuwen een gestage ontwikkeling doorgemaakt. Er zijn nieuwe methoden ontdekt en nieuwe grondstoffen; vorm, kleur en versiering gingen in de pottenbakkerij een woordje meespreken en van tijd tot tijd bereikte deze nijverheid een hoogtepunt, die met kapitale letters vermeld wordt in het geschiedenisboek. Maar de grondslag is tot in onze tijd hetzelfde gebleven: vochtige aarde in een bepaalde vorm kneden en die vorm laten drogen. Reeds heel vroeg in de geschiedenis van de ceramiek leerden de pottenbakkers hun produkten drogen in het vuur en ontdekten zij methoden om hun kruiken en potten te bedekken met een waterdicht laagje glanzend glazuur. Een andere, belangrijke ontwikkeling was de ontdekking door de Chinezen van het porcelein: een pottenbakkersprodukt dat wel wat op glas lijkt en dat met zijn tere doorschijnendheid bijna koninklijk contrasteert met het veel grovere aardewerk.
De Chinezen waren zó trots op dit produkt, dat ze het fabricageprocédé honderden jaren lang zorgvuldig geheim gehouden hebben. Elk volk in de geschiedenis heeft zijn eigen ceramische nijverheid gehad. Pottenbakkerswerk is aangetroffen in alle delen van de wereld; in Egyptische piramiden evengoed als in Frankische grafheuvels; in de begraven ruïnes van de Babylonische steden in even grote hoeveelheden als in de resten van de oude Maya-cultuur. En overal is de ontwikkeling hetzelfde geweest: van kruiken en potten voor huishoudelijk gebruik tot prachtige vazen en schalen, die uitsluitend als versiering dienst deden.
Het maken van porcelein of aardewerk is bepaald geen eenvoudige zaak. Probleem nummer een is het vinden van klei, die voor dit werk geschikt is - en pas daarna kan de pottenbakker beginnen aan de vijf bezigheden, die aan de voltooiing van het produkt voorafgaan: het mengen, het vormgeven, het versieren, het glazuren en het bakken. Het mengen is altijd het eerste werk. De klei moet vermengd worden met water en soms met enkele andere stoffen. Voor bepaalde soorten porcelein bijvoorbeeld moet aan de natte klei as van verbrande beenderen worden toegevoegd. Ook de hoeveelheid toe te voegen water is afhankelijk van het soort ceramiek dat gemaakt wordt; soms is het kleimengsel taai als deeg, in andere gevallen is het zó dun, dat het uitgegoten kan worden.
Op het mengen volgt altijd het vormgeven. In de vroegste tijden van de pottenbakkerij werd dit vormen geheel met de hand gedaan.
Later leerde men het aardewerk versieren.
Maar al vele eeuwen geleden construeerde de mens de pottenhakkersschijf; overblijfselen van dit hulpmiddel zijn tenminste al gevonden in 4500 jaar oude ruïnes in het Nabije Oosten. Door de draaiende beweging van de schijf is de pottenbakker in staat zijn vaas of kruik een volmaakt ronde vorm te geven; met vingers en duimen zorgt hij, dat de natte klei de vormen krijgt die hij in gedachten heeft.
Niet altijd wordt ceramiek echter op de pottenbakkersschijf gemaakt; vooral tegenwoordig worden veel kruiken, vazen, enz. gemaakt door dun vloeibare klei in vormen te gieten.
Onmiddellijk na het vormen wordt het stuk pottenbakkerswerk in de oven gebakken; een behandeling, die dikwijls verscheidene keren herhaald wordt. Vaak wordt het produkt tegelijkertijd geglazuurd: bedekt met een dun, hard, glasachtig laagje, dat de pot of de vaas waterdicht maakt en veel beter bestand tegen beschadigingen. Het glazuur kan dikwijls de fraaiste kleuren krijgen; het ontstaat, doordat een bepaalde stof, die op de pot of vaas gestreken wordt, in de hitte van de oven tot glas aaneensmelt.
Het versieren of decoreren van pottenbakkerswerk kan op verscheidene manieren gebeuren. Bepaalde figuren kunnen in de natte klei gekrast worden vóór het produkt gebakken wordt; de pot kan voor het glazuren beschilderd worden; er kan een versiering aangebracht worden op de eerste glazuurlaag, die daarna weer met een tweede wordt bedekt, enz. Geen van deze methoden is nieuw: gedecoreerd pottenbakkerswerk werd al gemaakt lang voor de pottenbakkersschijf was uitgevonden. Vooral de Grieken waren op het hoogtepunt van hun cultuur meesters in het beschilderen van hun ceramische produkten. Oudheidkundigen zijn hen daar nog altijd dankbaar voor. Want behalve goden en godinnen stonden ook taferelen uit het dagelijkse leven vaak model voor de schilderingen op potten, vazen, schalen en kruiken.
Veel van wat we weten over het leven in Sparta en Athene hebben we geleerd uit de versieringen op Grieks pottenbakkerswerk. De meeste tekeningen op deze pagina’s tonen pottenbakkersprodukten uit de Oudheid. Ook tegenwoordig echter wordt er prachtig ceramiek gemaakt; van de vele streken en steden, die om hun ceramische produkten bekend zijn, is de Nederlandse stad Delft (‘Delfts blauw’) een van de voornaamste.