Gron.: Zuudhörn.
1. Gemeente in het Westerkwartier tussen de stad Groningen en de Lauwers op de Friese grens, gelegen ten W. en Z. van het Reitdiep en aan weerszijden van het Van Starkenborghkanaal; opp. 125,60 km' met 17.910 inwoners (1998). Bij de gemeentelijke herindeling van 1990 werden aan de toenmalige gemeente Zuidhorn die van Aduard, Oldehove en Grijpskerk toegevoegd. Thans omvat de nieuwe gemeente Zuidhorn de volgende dorpen en gehuchten resp. streken:
a. in de voormalige gemeente Aduard: Aduard, Fransum, Den Ham, Den Hom, Aduarder Voorwerk, Altenauw, Fransumer Voorwerk, Gaaikemadijk, De Knijp, Lagemeden, Langeweer, Nieuweklap, Pannekoek (deels), De Poffert (deels) en Wierumerschouw (deels);
b. in de voormalige gemeente Zuidhorn: Zuidhorn, Noordhorn, Briltil, Diepswal, Noorderburen, Noordhornerga, Noordhornertolhek, Okswerd, Oostergast, Mokkenburg en Zuiderburen;
c. in de voormalige gemeente Oldehove: Oldehove, Kommerzijl (deels), Niehove, Saaksum, Aalsum, Balmahuizen, Barnwerd, Electra, Englum, Frytum, Gaaikemaweer, Heereburen, Ikema, Ikum, Jolama, De Kampen, Kenwerd, Korhorn, Lammerburen, Lauwerzijl, Ruigezand, Selwerd en Uiterdijk;
d. in de voormalige gemeente Grijpskerk: Grijpskerk, Kommerzijl (deels), Niezijl, Pieterzijl, Visvliet, Gaarkeuken, Hoekje, Juursemakluft, Middelwaard, Oosterwaard, Ruigewaard, Westerhorn en Westerwaard.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van maart 1998 was de uitslag CDA 28,5%, PVDA 22,4%, GPV 19,5%, VVD 15,4%, Groenlinks 7,2%, D66 3,7% en AOV/U55+ 3,3%. De zeventien raadszetels werden als volgt verdeeld: CDA vijf, PVDA vier, GPV vier, VVD drie en Groenlinks één. Het gemeentebestuur zetelt te Zuidhorn. Richting Friesland lopen het Van Starkenborghkanaal, de spoorlijn Groningen-Leeuwarden (met stations te Zuidhorn en Grijpskerk) en de N355, de oude autoweg Groningen- Leeuwarden.
2. Hoofddorp van de gelijknamige gemeente, gelegen ten W. van de stad Groningen aan het Van Starkenborghkanaal, de spoorweg Groningen-Leeuwarden (met station sinds 1866) en de N355, de oude verkeersweg Groningen-Leeuwarden. Ten W. van de plaats loopt het Hoendiep, dat bij Noordhornertolhek in het Van Starkenborghkanaal komt, ten O. ervan stromen de Zuidhorner Oostertocht en Zuid Homer Zuidertocht. Ten Z. van Zuidhorn ligt de Zuidhorner Zuiderpolder.
De bouwgeschiedenis van de hervormde kerk is door de in 1840-1870 uitgevoerde bepleistering moeilijk te reconstrueren. Vermoedelijk is zij omstreeks 1200 in tuf- en baksteen gebouwd, na korte tijd door de baren gevolgd. Het driezijdig gesloten koor dateert mogelijk uit de 14de eeuw. De dwarsarmen zijn wellicht in de 15de eeuw toegevoegd. De huidige vensters zijn in 1737 tot stand gekomen. De kerk heeft een goedbewaarde inrichting met preekstoel van 1649, een doophek uit het midden van de 17de eeuw, zes herenbanken en twee rouwborden 1704/1734.
In de vloer 25 zerken en zerkfragmenten. Het orgel is van H.H. Freytag en F.C. Schnitger, 1793, in 1924 verbouwd door P. van Dam.
De r.-k. St.-Jozefkerk, gebouwd 1844, verbouwd 1929 door A.Th. van Elmpt. De kerk bezit een laat-gotisch eikenhouten beeld van Maria met kind, naar verluidt afkomstig uit het klooster van Aduard, een hoofdaltaar uit de jezuïetenstatie in Groningen (ca. 1670) en een neogotische preekstoel, ca. 1900.
De borg Hanckema werd in de 17de en 18de eeuw bewoond door de familie Clant. Het huis werd in 1877 op afbraak verkocht. Het schathuis werd in 1965 herbouwd. Verder stonden bij Zuidhorn de borgen Jellema (afgebroken ca. 1700) en Klinckema (in 1839 vervangen door nieuw gebouw, dat niet lang heeft bestaan). Rond 1900 vestigden zich veel rentenierende boeren in Zuidhorn. Zij bouwden fraaie villa’s in verschillende stijlen op de Gast. De Gast is voorgedragen als beschermd dorpsgezicht.
In 1338 vermeld als Hurum; horn = hoek.
Schimpnamen voor de inwoners: Katten en Wiendhappers.
Lit: A. Teelken (red.), Zuidhorn vroeger en nu (Bedum 1992); Formsma, Ommelander borgen en steenhuizen, 533542; P.Th.F.M. Boekholt e.a.. Geschiedenis van Zuidhorn. Zuidhorn, Noordhorn, en Briltil (Bedum 1986).
